دومین ضمانت اجرای قانونی در جنایات دیه می‌باشد. در زبان فارسی به آن خون بها نیز اطلاق می‌شود. قانونگذار در ماده ی 17 قانون مجازات اسلامی مفهوم آن را توضیح می دهد. دیه مالی است که در شرع مقدس برای ایراد جنایت به موجب قانون مقرر می شود. این مال در مقابل جنایت است و به مجنی علیه یا ولی یا اولیاء دم مقتول پرداخت می شود. ماده 448 قانون مجازات اسلامی این مجازات را اینگونه تعریف می‌کند: «دیه ی مقدّر، مال معینی است. در شرع مقدس به سبب قتل غیرعمد، جنایت بر عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، مقرّر شده است». در این مقاله به بررسی ماهیت و انواع این مجازات می‌پردازیم و مقررات مربوط به آن را بررسی خواهیم کرد.

انواع دیه

براساس قانون مجازات اسلامی انواع خون بهای انسان به چهار دسته تقسیم می‌شود:

خون بهای قتل:

مبلغ این مال معادل زندگی کامل یک انسان بالغ است. نرخ آن هر سال توسط قوه قضاییه تعیین می شود.

هزینه اعضای بدن : یکی دیگر از انواع این مجازات مربوط به اعضای بدن است. در صورتی که از یک عضو تنها یک عدد در بدن انسان وجود داشته باشد ، از بین بردن آن خون بهای کامل دارد. در صورتی که از یک عضو دو عدد موجود باشد ، از بین بردن یکی از آنها نصف هزینه خون بهای کامل دارد. البته از بین بردن هر دوی آنها دیه کامل خواهد داشت. در قانون  مجازات اسلامی برای هر کدام از اعضا مقدار مال خاصی معین شده است. به عنوان مثال دیه مو ، دیه چشم ، دیه بینی ، دیه لاله گوش ، دیه لب ، دیه زبان ، دیه دندان و…

تقاص منافع اعضاء :

اگر شخصی مرتکب جنایتی علیه نفس دیگری شود ممکن است به موجب آن فرد برخی از حواس و کارایی اعضای خود را از دست بدهد. در این صورت مرتکب باید مابه‌التفاوت منافع آن عضو را بپردازد. مثل منفعت شنوایی. مطابق قانون مجازات اسلامی ، تقاص منافع شامل مواردی همچون دیه عقل ، دیه شنوایی ، دیه بینایی ، دیه بویایی و دیه صوت و گویایی است .

خون بهای جراحات:

ممکن است در اثر تصادف یا جنایت جراحتی در بدن بوجود آید. در این صورت باید مرتکب هزینه جراحات وارده را بپردازد. میزان آن بر اساس نسبت میزان جراحت وارد شده و بنا به تشخیص پزشکی قانونی مقدار آن مشخص خواهد شد . مانند خراش ، کبودی ، تورم و … که مصادیق آن در مواد ۷۰۱ تا ۷۰۷ قانون مجازات اسلامی آمده است.

دیه قتل در قانون مجازات اسلامی

قتل به معنی انجام جنایتی است که موجب خاتمه یافتن حیات یک انسان می‌شود. در حقوق ایران، قتل به سه دسته قتل عمد، قتل شبه عمد و خطای محض تقسیم می‌شود. که هر کدام از این موارد مجازات مالی جداگانه‌ای دارند. با توجه به تعریفی که قانون‌گذار در قانون جدید از مجازات مالی ارائه داده است؛ دیه شامل  مقدر و غیر مقدر است. یکی از موارد پرداخت مجازات مالی در خصوص جرم قتل است. با توجه به اینکه قتل دارای مصادیق مختلفی می‌باشد، در ادامه مجازات مالی هرکدام را به صورت مختصر برای شما شرح می‌دهیم.

دیه قتل عمد مطابق قانون مجازات اسلامی

در قتل عمد، عمل قاتل نوعا کشنده است و کسی را با قصد به قتل می‌رساند. مجازات اصلی برای کسی که مرتکب قتل می‌شود، قصاص است. اما در بعضی موارد قصاص اجرا نمی‌شود. از جمله مواردی که سبب سقوط قصاص و تبدیل آن به مجازات مالی است می‌توان به داشتن رابطه پدر و فرزندی بین قاتل و مقتول، دیوانه بودن مقتول، نابالغ بودن قاتل و مسلوب الاراده بودن او اشاره نمود. در صورتی که امکان اجرای مجازات قصاص نباشد. تقاص قتل عمد در شرع اسلام یکی از موارد زیر است:

صد شتر ۶ ساله، دویست گاو نر یا ماده، هزار دینار، ده هزار درهم، هزار گوسفند نر یا ماده. اما با توجه به اینکه تهیه موارد مذکور در دنیای امروز رایج نیست، هرساله رئیس قوه قضاییه معادل قیمتی آن را تعیین می‌کند. مبلغ دیه کامل انسان در سال 1401 ، در ماه های غیر حرام، 600 میلیون تومان و در ماه های حرام، 800 میلیون تومان است.

دیه قتل شبه عمد

در این نوع قتل، قاتل قصد ضربه زدن را دارد اما هدفش گرفتن جان کسی نیست. عمل قاتل نیز نوعا کشنده نیست. اثبات شبه عمد بودن توسط یک وکیل کیفری بسیار دشوار است. این نوع قتل معمولا در دعوا رخ می‌دهد و به آن دیه دعوا تعلق می‌گیرد. مقدار خون بهای پرداختی توسط مرتکب قتل در صورتی که مقتول مرد باشد، کامل است. اگر مقتول زن باشد مابه التفاوت از صندوق مربوطه پرداخت می‌شود. دیه شبه عمد معادل ۱۰۰ شتر است. تفاوت آن با دیه عمد این است که سن شترها متفاوت است. ‌البته همانگونه که گفتیم به دلیل غیر رایج بودن مقادیر شرعی، معادل قیمتی توسط رئیس قوه قضائیه تعیین می گردد.

دیه قتل خطای محض

در قتل خطای محض، قاتل قصد فعل و نتیجه را ندارد و قتل اتفاقی انجام می‌شود. اثبات این نوع قتل نیز دشوار است. اثبات قاصد نبودن مرتکب به عهده وکیل جزایی اوست. تقاص قتل خطای محض نیز همانند دو مورد قبلی است. تنها تفاوتشان این است که این مجازات گاهی توسط عاقله پرداخت می‌شود. در اصطلاح فقهی، عاقله به نزديكان و خويشاوندان ذکور شخصی كه مرتكب قتل غیر عمد و های مشخص می‌شود، می‌گویند.

مهلت پرداخت این مبلغ در جرایم عمدی، یک سال قمری است. مهلت پرداخت آن در جرایم شبه عمد، ظرف مدت دو سال قمری است. پرداخت تقاص در جرایم خطای محض، باید ظرف سه سال قمری انجام شود.

دیه قتل را چه کسانی پرداخت می‌کنند؟

1-مرتکب

وقتی قتلی اتفاق می‌افتد، اولین کسی که مسئول پرداخت آن است، خود مرتکب است. ماده 462 قانون در این مورد بیان می‌کند : «دیه جنایت عمدی و شبه عمدی بر عهده خود مرتکب است.» بنابراین با توجه به این ماده اولین مسئول پرداخت خون بها، خود مرتکب است.

2-عاقله

دومین مسئول پرداخت مجازات مالی، در برخی موارد عاقله است. عاقله عبارت از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدر و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است. همه کسانی که در زمان فوت می توانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه می باشند. بنابراین عاقله ، خویشاوندان مردی هستند که از ارتباط آنها با مرتکب از طریق مادر آنها نیست. مثلا دایی عاقله نیست. بر اساس قانون عاقله در موارد زیر مسئول پرداخت دیه است.

• جنایات خطای محض
• فرار متهم در قتل عمدی
• مرگ متهم در قتل عمدی
• جنایات شخص نابالغ یا دیوانه

عاقله برای پرداخت تقاص باید شرایطی داشته باشد. عاقله باید، عاقل و بالغ باشد ، تمکن مالی داشته باشد و نسبتش با مرتکب مشروع باشد. در این مورد تفاوتی بین دیه قتل و  اعضا وجود ندارد.

3-بیت المال

طبق 479 قانون مجازات، ممکن است مرتکب دارای عاقله نباشد یا عاقله او به دلیل عدم تمکن مالی نتواند مبلغ مجازات را در مهلت مقرر بپردازد. در این صورت مبلغ توسط مرتکب و در صورت عدم تمکن از بیت المال پرداخت می شود. در این مورد نیز فرقی بین هزینه نفس، اعضا و جراحات وجود ندارد. اثبات عدم توانایی مرتکب به عهده خود او یا یک وکیل پایه یک دادگستری است که وکالت او را برعهده دارد.

تفاوت دیه زن و مرد

بر اساس شرع مقدس اسلام؛ خون بهای زن و مرد تا یک سوم مقدار کامل با هم برابر است. اما مازاد بر یک سوم، برای زن نصف مرد است. البته بر اساس تغییرات قانون مجازات اسلامی در سال 1392، مابه‌التفاوت خون بهای زن و مرد از صندوق تامین خسارت بدنی پرداخت می‌شود. طبق تغییرات اخیر، پرداخت برای جنایات مادون نفس نیز به صندوق تامین خسارات بدنی سرایت داده شده است. طبق ماده 551 قانون مجازات اسلامی، برابری خون بهای زن و مرد تنها برای حوادث رانندگی قابل اجرا بوده و در خصوص سایر موارد متفاوت است.

برای مثال :

اگر زن مسلمانی به صورت عمدی یا غیرعمدی به قتل برسد، در هر صورت مبلغ خون بها زن نصف دیه مرد مسلمان است. این تفاوت مبحث فاضل دیه را در فقه و قانون ایجاد کرده است. موقعی که شخصی، مرتکب قتل عمد گردد و دیه شخص مقتول از قاتل یا قاتلین کمتر باشد، اولیا دم مقتول حق دارند از مقام قضایی قصاص مرتکب را درخواست نمایند. اما باید مقداری وجه به عنوان فاضل دیه یا مازاد مبلغ را به قاتل پرداخت کنند تا بتوان وی را قصاص نمود. در اصطلاح عرفی این مبلغ را هزینه قصاص قاتل می‌گویند. یکی از موارد فاضل دیه هنگامی است که قاتل، مرد و مقتول، زن است. چون مبلغ برای زن، نصف مرد است. از این رو هنگامی که مردی، زنی را به قتل برساند، اولیای دم وی می‌بایست تفاضل را تحت عنوان هزینه اعدام قاتل پرداخت کنند. تا امکان قصاص قاتل مرد امکان‌پذیر گردد.

دیه قتل به چه کسانی تعلق می‌گیرد؟

در اثر قتل؛ مقتول حیات خود را از دست می‌دهد. اما در جراحات بر عضو، خود مجنی علیه مستحق دریافت این هزینه است. بنابراین، در قتل گاهی ورثه مقتول و گاهی نیز بیت المال مستحق دریافت مبلغ خون بها هستند. اما اگر مقتول بدهی داشته باشد، باید با آن مبلغ دیونش پرداخت شود. همچنین هزینه‌های کفن و دفن او با همین مبلغ پرداخت می‌گردد. اگر ورثه مقتول حین فوت زنده باشند و براساس قانون ارث، آن را بین خود تقسیم می‌کنند. در این تقسیم بندی باید قواعد و طبقات ارث رعایت شود. اگر یکی از ورثه قانونی خود قاتل باشد از ارث محروم می‌گردد.

موسسه حقوقی سروش عدل با در اختیار داشتن بهترین وکلای دادگستری آماده است تا مشکلات حقوقی و کیفری شما را پاسخ دهد. شما می‌توانید از طریق مراجعه به وبسایت یا تماس با موسسه ما، با یک وکیل جزایی مشاوره کنید. با خیالی آسوده پرونده خود را به ما بسپارید. تیم حقوقی سروش عدل دارای بالاترین درصد موفقیت در پرونده های کیفری و حقوقی بوده و آماده ارائه خدمات حقوقی به شما هموطنان گرامی است.