یکی از پیچیده ترین و مهمترین مباحث در حوزه نفت و گاز مربوط به انواع قرارداد های نفتی است. قراردادهای نفتی بستری برای تجارت بین المللی محصولات نفتی است. قرارداد ها با توجه به نوع تجارت و موقعیت طرفین قراردادی در هر کشور متفاوت اند. اما، تمام انواع قرارداد های موجود در حوزه نفت و گاز دارای ویژگی های ذاتی و عرضی مشترک هستند. هر متخصصی که در حوزه حقوق کار می‌کند نیازمند آگاهی از نحوه تنظیم قرارداد های نفتی و حوزه گاز و ویژگی های آنهاست. به همین منظور، در این مقاله به توضیح کلیاتی راجع به انواع قراردادهای نفتی و وجوه تمایز آنها می‌پردازیم.
هدف از انعقاد قرارداد های نفتی چیست؟
امروزه با توجه به پدیده جهانی شدن میزان تجارت جهانی نیز افزایش یافته است. یکی از مهمترین محصولاتی که زندگی بشر وابسته به آن می‌باشد محصولات نفتی و مشتقات آن است. کشور های تولید کننده نفت که عمدتا دارای اقتصاد تک محصولی هستند به منظور کسب درآمد محصولات نفت و پتروشیمی خود را صادر می‌کنند.
در کنار فروش نفت خام یا مشتقات آن قرارداد های دیگری نیز برای کسب سود در این حوزه وجود دارد. برای مثال، دولت های نفتی قرارداد های طراحی و ساخت پتروشیمی یا نیروگاه با شرکت های خصوصی خارجی منعقد می‌کنند. هدف عمده این دولت ها افزایش استخراج نفت و پیشرفته کردن روند تولید مشتقات نفتی است. زیرا از این طریق می توانند بخش بیشتری از بازار جهانی را تصاحب کرده و ارز آوری بیشتری داشته باشند.
در اقتصاد های دولتی، علاوه بر کسب سود تحکیم حاکمیت بر نفت نیز جز این اهداف به شمار می‌آید. هدف قراردادهای نفتی، در صنایع ایران، تضمین حاکمیت دولت بر منابع با ارزش نفت و گاز است. بعلاوه، حفظ نظارت دولت بر عملیات استخراج از منابع نفت و گاز، استفاده از سرمایه و خدمات فناوری خارجی از اهداف تنظیم قرارداد نفتی است. مثلا، یکی از بندهای قراردادهای بیع متقابل در ایران مستقلا و صریحا اعلام می‌کند:«شرکت ملی نفت ایران، به شرکت نفت خارجی اجازه می‌دهد تا عملیات توسعه را از طرف و به نام شرکت ملی نفت ایران انجام دهند. نه به عنوان شریک یا مالک پروژه.»
قرارداد های رایج صنعت نفت کدام اند؟
در یک تقسیم بندی انواع قرارداد های حوزه نفت و گاز به دو دسته قرارداد های توافق محور و قرارداد های امتیازی تقسیم می‌شوند. در قرارداد های امتیازی اجازه ی بهره برداری و یا پروانه بهره برداری و یا اجاره بین طرف های قرارداد بسته می‌شود. بعلاوه نوعی سود مالکانه برای دولت طرف قرارداد در نظر گرفته می‌شود.
قرارداد های توافق محور خود دسته بندی های متفاوتی دارند. برخی از آنها مشارکتی و برخی دیگر خدماتی محسوب می‌شوند. قرارداد های نفتی مشارکتی خود به مشارکت در تولید و مشارکت در سرمایه گذاری تقسیم می‌شوند. در ادامه به بررسی مهمترین و رایج ترین قرارداد های حوزه انرژی می پردازیم.
قرارداد های طراحی E و نکات مرتبط با آن
یکی از قرارداد های مهمی که یک وکیل نفتی باید بر نگارش و مفاد آن تسلط داشته باشد، قراردادهای E هستند. قراردادهایی که فقط شامل مرحله طراحی پروژه می‌باشند به قراردادهای e شناخته می‌شوند. در این نوع قرارداد ها معمولا دولت های نفتی با شرکت های باسابقه در حوزه نفت و گاز قرارداد امضا می‌کنند.
مفاد این قرارداد شامل طراحی نیروگاه ها و پالایشگاه های نفت و پتروشیمی می‌باشد. هرچند شرکت ملی نفت ایران تاکنون از این قرارداد استفاده زیادی نکرده است. اما، در برخی پروژه ها مانند فاز های مختلف پارس جنوبی طراحی را به شرکت های چینی، روسی و فرانسوی واگذار کرده است.
قرارداد های طراحی و خرید PE
این نوع قرارداد ها در دسته قرارداد های پیمانکاری قرار می‌گیرند. قرارداد های پیمانکاری خود بر اساس عامل به چند دسته تقسیم می‌شوند. قراردادهای PE شامل خدمات مهندسی طراحی و خرید به صورت همزمان می‌باشند. این نوع قراردادها اصولا در زمینه پروژه های صنعتی کلان به کار گرفته می‌شوند. معمولا به این صورت است که در قرارداد توافق می‌شود شرکت پیمانکار کل کارها و هزینه های مرتبط با طراحی را به عهده بگیرد.
پس از اتمام تهیه طرح پیمانکار می بایست کالای مورد نیاز پروژه بر اساس طرح را نیز تهیه کند. اما اجرا به عهده شرکت یا پیمانکار دیگری می‌باشد. این قرارداد دارای مشکلاتی است. زیرا معمولا روند طراحی و ساخت توسط افراد متفاوتی انجام می‌شود و هماهنگی لازم را ندارد. دخالت کارفرما در مراحل اجرای طرح PE و EPC نسبت به قراردادهای کلید در دست سنتی بیشتر است. استقبال از این نوع قرارداد با توجه به نزدیکی آن به قرارداد کلید در دست بیشتر می‌باشد.
قرارداد های EPC
قرارداد EPC (مهندسی، تامین تجهیزات، اجرا) از انواع قراردادهای پیمانکاری ساختمان است. در گذشته معمولا در طرح‌های بزرگ صنعتی از قراردادهایی استفاده می‌شد که در آن کارفرما و پیمانکار از طریق یک فرد واسط عمل می‌کردند. این فرد واسطه مشاور بود که از طریق آن اجرای پروژه انجام می‌گرفت. در این نوع قرارداد ها معمولا اجرای پروژه به شدت طولانی می‌شد. زیرا در اکثر موارد طراحی و نحوه ساخت هماهنگی لازم را نداشتند. همچنین اصلاح و بازنگری طراحی در زمان شروع اجرای طرح تقریبا غیر ممکن بود. به همین دلیل کم‌کم این در قراردادها از تخصص شرکت‌های پیمانکاری استفاده شد. یعنی در این قرارداد کارفرما نقش دارد اما مراحل طراحی، ساخت و اجرا بر عهده پیمانکار است. در این نوع قرارداد ها کارفرما فقط نقش نظارتی دارد و مسئولیت های مدیریتی را برعهده نمیگیرد.
در حال حاضر قراردادهای EPC رایج ترین قرارداد های پیمانکاری در حوزه انرژی و نفت هستند. قرارداد های طراحی، ساخت و اجرا معمولا سریع ترین روش برای اجرای هماهنگ طرح و ساخت هستند. همچنین این قراردادها باعث صرفه جویی در هزینه و زمان می‌شوند. سرعت در این پروژه‌ها معقول است و پرداخت‌ها هم به موقع انجام می‌گردد. در این قرارداد کارفرما و مشاورین باید به توانمندی و تجربیات پیمانکار اعتماد کامل داشته باشند. بنابراین به طور کلی در کار پیمانکار دخالتی انجام نمی‌شود.
قرارداد های مشارکت نفتی
کمربند تولید نفت در کشورهای کمتر توسعه یافته قرار گرفته است. یعنی بیشتر میادین نفتی در کشورهای توسعه‌نیافته یا در حال توسعه است. اصولا در این کشور ها مشکلاتی مانند کمبود بودجه دولتی و ناتوانی اجرایی بخش خصوصی در داخل وجود دارد. بنابراین، جذب سرمایه‌گذاری خارجی با کمک یک قرارداد نفتی اهمیت پیدا می‌کند. یکی از قرارداد های نفتی تاثیرگذار در این زمینه قرارداد مشارکت در تولید است. علاوه بر قرارداد های مشارکت در تولید، قرارداد های مشارکت در سرمایه گذاری نیز وجود دارد. قرارداد های مشارکت در تولید شرکت خارجی طرف قرارداد را ملزم به پرداخت مالیات می‌کند. در برخی مفاد این قرارداد ها همچنین شرکت خارجی باید قواعد موارد سوددهی مالکانه، آموزش نیروی انسانی و مشارکت تولیدی دولت میزبان را رعایت نماید.
در قرارداد های مشارکت در سرمایه گذاری، میزان مشارکت با توجه به نوع پروژه و گستردگی آن متفاوت است. البته حتما باید میزان مشارکت طرفین قراردادی و نحوه پرداخت سود به صورت درصدی در قرارداد معلوم شود. بنابراین، در این قرارداد نفتی دولت همانند شریک در تولید از سود سهم می‌برد. قرارداد های مشارکت در تولید و مشارکت در سرمایه گذاری بسیار به هم نزدیک هستند. بنابراین، یک وکیل قرارداد نفتی باید به جزئیات آنها توجه زیادی داشته باشد. امروزه با توجه به تحریم های بین المللی قرارداد های مشارکتی در ایران چندان قابلیت اجرایی ندارند. چراکه شرکت های خارجی استقبال خوبی از سرمایه گذاری در ایران نمی‌کنند.
قرارداد های خدماتی
یکی از قدیمی ترین انواع قرارداد های شناخته شده میان افراد و جوامع قرارداد های خدماتی هستند. قراردادهای خدماتی خود دسته بندی خاصی دارند. این قرارداد ها به انواع زیر تقسیم می‌شوند: قراردادهای صرفاً خدماتی، قراردادهای خرید خدمات با پوشش ریسک و قراردادهای خدماتی بیع متقابل. در ابتدا قراردادهای صرفا خدماتی را بررسی می‌کنیم. این دسته از قراردادها در زمینه استخراج و اکتشاف نفت و مشتقات آن استفاده نمی شوند.
در واقع این قرارداد ها صرفا در جهت تولید منعقد می‌شوند. معمولا عوض قراردادی نقدی است و به صورت اقساط توافق نمی‌شود. البته گاهی در قرارداد ها برای افزایش انگیزه شرکت سرمایه گذار خارجی در ارائه خدمات بهتر امتیازاتی در نظر گرفته می‌شود. مثلا به سرمایه گذار ارائه دهنده خدمات اجازه داده می‌شود بخشی از محصولات تولیدی نفتی را با بهای مناسب خریداری کند. بنابراین اصولا میزان حق الزحمه شرکت خارجی در قرارداد نفتی مشخص و مقطوع است.
قرارداد های ریسکی خدماتی
یکی از قراردادهایی که یک وکیل قرارداد نفتی باید تمایر آن را با سایر قرارداد های خدماتی تشخیص دهد این قرارداد است. قرارداد های با پوشش ریسک خدمات بسیار شبیه قرارداد های خدماتی صرف هستند. اما، تفاوت های جزئی وجود دارد که باید مورد بررسی قرار گیرد. قراردادهای خرید خدمات با پوشش ریسک معمولا کاربرد محدودی دارند. پای این نوع قرارداد ها فقط وقتی که ریسک قابل کنترلی وجود داشته باشد به میان می‌آید. این ریسک هم معمولا مربوط به زمان اکتشاف نفت و گاز در میادین است. زیرا بسیار دشوار است که نقطه دقیق استخراج را تعیین کرد و همان میزان نفت مورد انتظار را بهره برداری کرد. بنابراین، اگر شرکت پوشش دهنده ریسک خدماتی موفق نشود نفت بهره برداری کند قرارداد از ابتدا ملغی می‌شود.
البته باید جبران خسارت به نحوه پیش بینی شده در عقد انجام گردد. اما اگر شرکت خدماتی موفق شود نفت یا گاز را از میادین مربوطه استخراج کند معمولا در قرارداد های نفتی توافق می‌شود که باید مرحله تولید را نیز همان شرکت به عهده گیرد. در قرارداد های نفتی ریسکی خدمات تولید در اختیار کشور نفتی یعنی میزبان است. شرکت خدمات دهنده به عنوان عوض معمولا مبلغی مقطوع دریافت می‌کند. اما گاهی ممکن است شرکت عامل از درآمد تولید محصولات نفتی سهم ببرد. البته در این صورت پرداخت مالیات به عهده خود شرکت پوشش دهنده ریسک خدمت است.
قراردادهای بیع متقابل
قرارداد بیع متقابل یا قرارداد بای‌بک (Buy Back Agreements) از جمله قراردادهای خرید خدمت دسته بندی می‌شوند. قرارداد های بیع متقابل نفتی معمولا بلند مدت هستند. یعنی، از حداقل ۳ سال تا حداکثر ۲۰ سال ادامه پیدا می‌کنند. در قرارداد بیع متقابل یک شرکت سرمایه گذار خارجی وظایف پیمانکار اصلی را برعهده دارد. شرکت سرمایه گذار هزینه تجهیز پروژه را از طریق انتقال سرمایه و فراهم آوردن تجهیزات مناسب برای طرف دیگر فراهم می‌کند. قرارداد های بیع متقابل در ایران بسیار پرطرفدار هستند. زیرا، با انعقاد این نوع قرارداد هم جذب سرمایه و هم جذب فناوری های نوین و پیشرفته توامان صورت می‌گیرد. در پایان مهلت قراردادی همه حقوق و مالکیت تجهیزات و تولیدات پروژه را کارفرما در اختیار می‌گیرد و مالک شناخته می‌شود.
قرارداد بیع متقابل، در شرایط ویژه اقتصادی مثل زمان تحریم باعث انتقال سرمایه و فناوری و تربیت نیروی انسانی در کشور های کمتر توسعه یافته می‌شود. در دهه 70 ایران از این نوع قرارداد برای افزایش بهره وری تولیدات صنایع انرژی خود استفاده کرد. برای مثال میتوان به قراردادهای بیع متقابل ایران با شرکت شل و شرکت توتال در توسعه میادین انرژی اشاره کرد.
قرارداد های IPC
IPC مخفف قراردادهای جدید نفتی ایران (Iran Petroleum Contracts) است. این قرارداد ها در دولت یازدهم برای جذب سرمایه گذاران خارجی طراحی شد و مورد استقبال قرار گرفت. انتقادات زیادی به روند طراحی و تهیه این قراردادها وجود دارد. حتی برخی این قرارداد ها را بازگشت به دوره قبل از ملی شدن صنعت نفت می‌دانند. ظاهرا این قرارداد نفتی شکل پیشرفته تر قراردادهای بیع متقابل هستند.
اما در مورد ماهیت حقوقی این قراردادها اختلاف نظر وجود دارد. سه دیدگاه در مورد ماهیت قراردادهای IPC مطرح می‌گردد :
- قراردادهای اداری و تحت نظر قوانین و مقررات داخلی دولت میزبان.
- ماهیتی خصوصی بر اساس ماده 10 قانون مدنی.
- دارای خصیصه‌ای بین‌المللی با نگرشی فراملی هستند.
از مهمترین تفاوت های IPC با بیع متقابل، بحث حضور پيمانكار در دوره استخراج است. در این قرارداد میزان دستمزد پيمانكار بر اساس ميزان توليد تعیین می‌شود. میزان تولید به عوامل مختلفی قيمت نفت، و نوع ميدان شناور وابسته است. بر طبق قراردادهای IPC اکتشاف، تولید، توسعه، بهره بردای و فروش نفت و مالکیت مخازن به مدت ۲۵ سال به طرف خارجی واگذار می‌شود. سود نصف محصول به شرکت سرمایه گذار خارجی می‌رسد. همچنین ایران به هر علتی مانند درخواست اوپک، به منظور تغییر میزان برداشت از میادین باید با مشورت شرکت خارجی عمل کند.
در صورتی که نیازمند کسب اطلاعات حقوقی بیشتر در زمینه حقوق نفت و گاز هستید، با موسسه حقوقی بین المللی سروش عدل تماس بگیرید. وکلای نفتی و مشاورین حقوقی برجسته ما آماده پاسخگویی به مسائل و پرونده های شما در زمینه حقوق انرژی و حقوق نفت و گاز می‌باشند.
