✓ نیابت قضایی به چه معناست؟
آیا شما مشکل قضایی در یکی از شهرهای دوردست دارید؟ ممکن است نیازمند پیگیری و مراجعه پی‌درپی هم باشید! در این زمان بهترین خبر برای شما پیدا کردن یک آشنا در شهر موردنظر خواهد بود. چرا که او می‌تواند نیابت قضایی شما را قبول بنماید. گرچه که شما مختار هستید جهت پیگیری موضوع به این فرد نیابت دهید، ولیکن در بین دادگاه‌ها در چنین مواقعی این رسم به گونه‌ی تکلیفی قانونی متداول است. یعنی آن‌که اگر دادگاه‌ها در راستای رسیدگی به یک دعوا نیازمند انجام برخی اقدامات باشند، که در حیطه‌ی جغرافیایی وی نیست، میبایست به دادگاه صالح نیابت دهند.
در رسیدگی به جرایم و گاهاً در دیگر دعاوی امکان دارد دادگاه اقدام به صدور نیابت قضایی بنماید.و در این زمان پاکت دربسته‌ای را در اختیار شما قرار خواهد داد تا به سوی دادسرا یا دادگاهی که در شهر دیگر است، رهسپار گردید. در چنین مواقعی اغلب این سؤالات باری دیگر تکرار می‌شود که چرا لازم است جهت پیگیری دعوای خود به سوی شهری غریب رهسپار شویم؟ نیابت قضایی یعنی چه!
برخی‌ها هستند که از شدّت کنجکاوی بسیار طاقت نیاورده و جهت فضولی درب پاکت نامه را می‌گشایند تا سر از محتویات داخل آن درآورند. امّا مازاد بر آن‌که متوجه متن و ضوابط آن نمی‌گردند، در دادسرا یا دادگاه هم به علّت گشودن نامه پلمپ با دردسرهایی مواجه می‌شوند. در عالم حقوقی و در فرآیند کاری دادگاه‌ها، واژگان و عباراتی هستند که گاهاً به گوش ما برخورد کرده است و تبدیل به پرسش‌هایی شده است! کسب اطلاع در ارتباط با آن‌ها قطعاً که می‌تواند سودمند باشد. حتماً که یکی از عبارات مطروحه می‌تواند نیابت قضایی باشد.
» نیابت قضایی با صلاحیت محلی مرتبط است!
هر مسئله‌ای که در یک مرجع قضایی بیان می‌گردد، در ابتدایی‌ترین مرحله آن، مرجع بدین پرسش پاسخ خواهد داد که آیا صلاحیت رسیدگی به پرونده مطرح گردیده را داراست! و یا خیر؟
صلاحیت به معنای شایستگی و اختیار می‌باشد.در واقع صلاحیت در اصطلاح حقوقی یعنی شایستگی یک مرجع قضایی جهت رسیدگی به یک پرونده. به عنوان نمونه؛ رسیدگی به دعاوی نفقه میان زوج و زوجه در صلاحیت دادگاه خانواده خواهد بود. یعنی آن‌که دادگاه خانواده صلاحیت و شایستگی رسیدگی بدین پرونده را خواهد داشت. صلاحیت به دو نوع؛ صلاحیت محلی و صلاحیت ذاتی قسم‌بندی می‌شود.
صلاحیت ذاتی، خط قرمز دادگاه‌ها به شمار می‌رود و تخلّف از آن ممنوع می‌باشد. چرا که مغایر صلاحیت ذاتی عمل نمودن برخلاف نظم عمومی جامعه به حساب می‌آید. در ارتباط با صلاحیت ذاتی دادگاه‌ها سه مسئله مطرح خواهد شد؛
- «صنف» که به سه قسمت؛ اداری، کیفری، مدنی قسم‌بندی می‌شود.
- «درجه» دادگاه‌ها که به دو قسمت؛ بدوی و تجدیدنظر قسم‌بندی می‌شود.
- «نوع» دادگاه‌ها که به خود اختصاصی و عمـــومی نام خواهد گرفــــت.
تمامی دعاوی لازم است که به دادگاه‌های عمومی برود. مگر آن‌که از دعوی مدّنظر ضمن قانون دادگاه اختصاصی یاد شود. برای نمونه؛ در ارتباط با رسیدگی به جرایم اشخاص نظامی، دادگاه نظامی لازم است بدین دعوی رسیدگی نماید. بنابراین دادگاه نظامی به عنوان یک دادگاه اختصاصی شناخته می‌شود. تمامی افراد ملزم هستند، صلاحیت ذاتی را رعایت نمایند. بنابراین عمل دادگاهی که بدون در نظر انگاشتن صلاحیت ذاتی، اقدام به رسیدگی نماید، باطل اعلام خواهد شد. در مقابل این موضوع هم زمانیکه صحبت از صلاحیت محلی می‌نماییم که شایستگی دادگاه‌ها را به لحاظ قلمرو جغرافیایی و محلی وارسی نماییم.
» رابطه نیابت قضایی با صلاحیت؛
نیابت به عبارتی یک عمل حقوقی می‌باشد که یک فردی به فرد دیگر این اجازه را می‌دهد به اسم وی و برای او کاری را به انجام برساند. همانند؛ نیابت قضایی که مؤکل به وکیل خویش می‌دهد. به همین علّت نیابت قضایی نیابتی می‌باشد که میان افراد جریان ندارد، بلکه درون مراجع قضایی مطرح می‌شود. پس همان‌گونه که هریک از ما امکان دارد فردی را به نیابت خویش قرار بدهیم، دادگاه‌ها هم امکان دارد اقدام به اعطای نیابت بکنند.
هر قاضی مؤظف خواهد بود در رسیدگی به پرونده‌ها علاوه بر صلاحیت ذاتی، نوع صلاحیت محلی را هم مدّنظر قرار بدهد. ولیکن گاهاً براساس ماده‌ی ۲۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی، رسیدگی بنابر عللی چون؛
تحقیقات از مطلعان و گواهان یا هر اقدام دیگری که بایستی خارج از مقرر دادگاه صالح به دعوا صورت گیرد، دادگاه به مرجع صلاحیت‌‌دار محلی دیگر نیابت بدهد تا حسب مورد اقدام موردنیاز را به انجام رساند. از سویی هم گزارشات را طی صورت مجلس به دادگاه نیابت دهنده بفرستد. البته به شرطی که انجام شدن آن اعمال به واسطه‌ی دادگاه نیابت دهنده موردنیاز نباشد.
به بیانی بهتر و دقیق‌تر دادگاه جهت رسیدن به بعضی حقایق ملزم به گردآوری ادله‌ای می‌باشد که در حیطه‌ی قضایی دیگر قرار گرفته است. برای نمونه؛ دادگاه تهران وظیفه‌ی رسیدگی به یک پرونده را دارد. در دادگاه تهران انجام تحقیقات از مطلعان در ارتباط با یک موضوع حس می‌شود. حال آن‌که مطلعان در شهر شیراز زندگی می‌نمایند. پس دادگاه تهران جهت تسریع در موضوع رسیدگی، به دادگاه حوزه‌ی قضایی که مطلع در آن زندگی می‌نماید «شهر شیراز» نیابت قضایی می‌دهد. این گونه مطلع احراز شده و تحقیقات انجام خواهد شد. سپس نتیجه تحقیقات انجام شده به دادگاه نیابت دهنده فرستاده می‌شود.
» نیابت قضایی در امور کیفری چگونه مطرح می‌شود؟
در موضوعات جزایی و کیفری هم نیابت قضایی مطرح می‌شود. به همان شکل که در ماده ۵۹ قانون آیین دادرسی کیفری بدان اشاره شده است، چنانچه که انجام تحقیقات از متهم و یا شنیدن شهادت شهود، گردآوری ادوات جرم، انجام معاینات محلی، بازرسی از منازل، موردنیاز باشد، دادسرا و یا دادگاه رسیدگی کننده به دادسرا یا دادگاه صالح آن محل نیابت رسیدگی بدان موضوعات را با قید دقیق مسائل ارائه می‌دارد. دادگاه تحقیقات را انجام خواهد داد. سپس نتایج حاصله را بعد از امضاء برای دادگاه نیابت دهنده ارسال می‌کند.
به عنوان نمونه
قتل در شهر اصفهان رخ می‌دهد. از این جهت حوزه‌ی قضایی اصفهان صلاحیت رسیدگی را خواهد داشت. امّا شاهد صحنه جرم قتل در شهر مشهد زندگی می‌کند. پس از جانب اصفهان به حوزه قضایی مشهد نیابت داده خواهد شد. این گونه تحقیقات از شاهد انجام شده و به شهر اصفهان ارسال خواهد شد. نکته بسیار مهم این است که، طی مواردی که دادگاه مستقیماً برمبنای اقرار متهم و یا شهادت از سوی شهود می‌خواهد رأی بدهد، قاضی باید خود اقرار و یا شهادت را گوش فرا دهد. در این موارد، نیابت قضایی امکان دارد هم‌چنین برگزاری جلسه محاکمه هم به واسطه‌ی نیابت قضایی ممکن نیست.
علاوه بر این‌ها نیابت قضایی که موارد نام‌برده شده را در قانون رعایت ننموده باشند و یا به لحاظ قانونی ناقص باشند، به مراجع نیابت دهنده جهت رفع نواقص ارسال می‌گردند. مواردی چون؛ ابلاغ اخطاریه که از نهاد ابلاغ ممکن است و فرستادن اشخاص به پزشکی قانونی و مواردی همانند این‌ها، نیازی به نیابت قضایی ندارند. به گونه‌ای که مستقیماً انجام خواهند شد.
» انواع نیابت قضایی عبارتند از
نیابت قضایی امکان دارد داخلی و یا خارجی باشد.و نیابت قضایی داخلی هنگامی می‌باشد که یک مرجع قضایی در درون کشور به مراجع قضایی دیگر در کشور ایران نیابت می‌دهد. یعنی هر دو دادگاه «نیابت دهنده و نیابت گیرنده» در ایران باشند. نکته‌ای که لازم است در این قسمت از مطلب خود آن را بیان نماییم این است که؛ دادگاه نیابت دهنده نمی‌تواند شعبه را اتخاذ بنماید. بلکه به حوزه قضایی صلاحیت‌‌دار ارسال می‌کند و رئیس آن حوزه تقسیم کار را در پیش می‌گیرد.
و امّا نیابت قضایی خارجی «بین‌المللی» زمانی انجام می‌شود که یکی از مراجع قضایی کشور ایران درخواستی از یکی از مقامات قضایی کشورهای خارجی کند.
به عنوان نمونه
از جانب تبریز به یکی از مراجع قضایی در شهر لندن ارائه می‌شود. در نیابت قضایی خارجی میبایست یا معاهده‌ای در یک حیطه با کشور مدّنظر باشد و یا معاملات متقابل انجام بشود. یعنی چنانچه که کشور ایران نیابت قضایی از جانب لندن را قبول کند، آن‌ها هم در مقابل باید قبول بنمایند.
ایران به شرط وجود معاملات متقابل می‌تواند از جانب کشورهای دیگر نیابت قضایی را اخذ نماید. نیابت قضایی در کشور ایران برای کشور دیگر چون قانون ایران صورت خواهد گرفت. اگر که مراجع قضایی بین‌المللی شیوه‌ی دیگری را مقرر نموده باشند، به شرط وجود معاملات متقابل و برخلاف ضوابط و نظم عمومی نبودن آن دستورالعمل، به اجراء می‌رسد. در موضوع نیابت قضایی به مراجع قضایی خارج از ایران، از جانب ایران تقاضا می‌شود که براساس قانون ایران، رسیدگی گردد. مراجع رسیدگی کننده ایران بایستی تقاضا را همراه با کلّیه‌ی اموری که خواهان رسیدگی بدان است، به کشور نیابت گیرنده ارسال کند. چنانچه که با شیوه‌ی دیگری رسیدگی انجام شد، بایستی دادگاه کشور ایران آن را تأیید نماید.
» پیگیری اعتراض به تصمیمات دادگاه رسیدگی کننده؛
چنانچه که در زمان رسیدگی به یک پرونده، مبحث نیابت قضایی طرح شد و شما به عنوان یکی از طرفین دعوی حس نمودید که این کار مدّت زمان رسیدگی را طولانی‌تر می‌کند و بدین تصمیم دادگاه معترض بودید. بایستی اعتراض خویش را به مراجع قضایی نیابت دهنده تسلیم نمایید.
