بررسی قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر

مقدمه

قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر به دنبال مرگ علی خلیلی، برای حمایت از آمران به معروف تصویب شد. هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی ایران طرح آن را در تیر ماه 1393 به مجلس ارسال کرد. کلیات این طرح در 16 مهر همان سال توسط مجلس تصویب شد. علاوه بر این قانون، ستادی به نام ستاد امر به معروف و نهی از منکر تشکیل شد که در راستای اجرای این قانون قدم بردارد.

از دیدگاه شرع امر به معروف و نهی از منکر یک مسئولیت همگانی می باشد. در این راستا تفاوتی نمی‌کند افراد جامعه شهروند باشند یا مقاماتی که قدرت در دست دارند. اما وقتی افراد در قالب شخصیت های حقوقی چون قوه های سه گانه می‌شوند، وظیفه ی افزون تری نیز دارند. زیرا شهروندان با انتخابات خود به این اشخاص اختیار می‌دهند تا به صورت جدی مسئولیت های همگانی را انجام دهد.

یعنی مجموع قوای سه گانه باید یک الزامی برای آن قرار دهد و مردم با عمل به آن، زمینه گسترش عدالت و امنیت را فراهم آورند. البته قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان منکر فقط شامل مسئله حجاب نیست و هر گونه فساد حتی در حیطه اقتصادی و حکومتی را نیز شامل می‌شود.

همان طورکه گفتیم:

از دیدگاه شرع امر به معروف و نهی از منکر یک وظیفه همگانی می باشد. اقداماتی هم از سوی حکومت برای آن صورت می‌گیرد. وقتی عملی وظیفه همگانی باشد، افراد برای انجام وظیفه دست به اقداماتی می‌زنند. در نتیجه اگر نظارتی از سوی دولت صورت نگیرد، هریک از مردمان به میل خود اقدام می‌کنند و اصول آن را رعایت نمی‌کنند. دلیل تفویض اختیارات جمعی مردم به حکومت نیز همین می‌باشد.

زیرا انجام وظیفه از سوی همگان باعث ایجاد هرج و مرج نیز می‌شود. اما وقتی حکومت با اختیاری که از مردم گرفته دست به اقداماتی می‌زند نظم نیز برقرار می‌شود. پس نظارت و تعین حدود بر آن از پایه های اساسی و اجرایی می باشد که این  وظیفه بر عهده دولت و حکومت می‌باشد.

پیشینه تاریخی امر به معروف

امر به معروف و نهی از منکر از واجبات دین اسلام می باشد که دارای شروط و مراتبی است. به عبارت دیگر، یکی از پایه های اساسی و بنیادین دین اسلام امر به معروف و نهی از منکر تلقی می شود. اجرای آن یک وظیفه اجتماعی است که هر کس در توان خود باید قدم در این مسیر گذارد.

لازم به ذکر است که اجرای امر به معروف از سوی حکومت و یا تفویض آن به یک ستاد مخصوص، امری تازه در تاریخ نیست بلکه اجرای آن پیشینه ای کهن دارد؛ به طوری که در زمان پیامبر اکرم(ص) و حضرت علی(ع) نیز این وظیفه انجام می‌شد. حتی خلفای اموی و عباسی نیز این عمل را در دوران حکومت خود اجرا می‌کردند. از جمله می‌توان به نقش عمر بن خطاب اشاره کرد درحالی که جوان شراب خواری را در حین انجام کارش سرزنش نمود.

تا کنون چه اقداماتی برای امر به معروف و نهی از منکر و پیگیری آن صورت گرفته است؟

الف) ستاد امر به معروف و نهی از منکر به هدف گسترش امر به معروف و نهی از منکر ایجاد شده است. این نهاد با تاکید بر تذکر زبانی و نظارت عمومی وظیفه خود را ایفا می نماید. البته تاسیس آن در سال 1372 بوده است و نام اولیه آن ستاد احیا امر به معروف و نهی از منکر می باشد. اما پس از تصویب قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر، تغییر نام یافت.

اعضای این ستاد عبارتند از:

وزیر کشور، وزیر اطلاعات، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزیر آموزش و پرورش، وزیر علوم تحقیقات و فناوری، وزیر صنعت معدن تجارت، دو نفر از نمایندگان مجلس، رئیس صدا و سیما، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی، فرمانده کل نیروی انتظامی، رئیس سازمان بسیج مستضعفین، دو نفر آقای مجتهد و یک نفر خانم مجتهد.

ب) افزون بر آن در راستای اجرای ماده 5 دستور العمل اجرایی قانون حمایت از آمران معروف و ناهیان از منکر، شوراهای مردمی نیز فعالیت می‌کنند. این شوراها در حوزه های مردمی و همچنین در سطح دستگاه های اجرایی و قضایی تشکیل می‌شوند.

شورای امر به معروف مردم به دولت و مردم به مردم شامل دو بخش می باشد:

1. بخش های مردمی آن شامل حوزه های علمیه، مساجد، هیئت ها و کانون های مذهبی، سمن های مردمی است.
2. بخش های غیر دولتی آن نیز شامل موسسات و شرکت های خصوصی، بانک ها و بیمه های خصوصی، اصناف و اتحادیه ها، مراکز خدمات و اماکن عمومی است.

ج) در راستای اجرای ماده 16 این قانون،کمیسیونی به منظور امر به معروف و نهی از منکر نیز تشکیل می‌گردد.

جایگاه حقوقی حکومت و مردم در تحقق امر به معروف و نهی از منکر

قانون اساسی هر کشوری آن مسیری است که حکومت و ملت باید طق چارچوب آن عمل کنند. در این قانون به حقوق و تکالیف اشخاص اشاره شده است. یکی از این تکالیف امر به معروف و نهی از منکر است. اما همانطور که می‌دانیم هر قانون اساسی بر اساس ارزش و آرمانی نوشته شده است. ارزش و آرمان جمهوری اسلامی ایران نیز اسلام می باشد که در قاون اساسی ایران تجلی یافته است. پس امر به معروف و نهی از منکر هم طبق دیدگاه اسلامی می‌باشد.

قانون اساسی ایران در اصل هشتم به وظیفه امر به معروف ونهی از منکر اشاره کرده است.

اصل 8 :

در جمهوری اسلامی ایران دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت. شرایط و حدود و کیفیت آن را قانون معین می‌کند.

«و الموُمنون و الموُمنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر».

پس وظیفه امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن هم برای شهروندان می باشد و هم برای حکومت در نظر گرفته شده است. اما فرق نقش دولت با شهروندان در قدرت می باشد. دولت در این راستا قدرتی دارد که می‌تواند با استفاده از آن در تحقق هدف اصلی بکوشد و به مردمان نیز کمک کند.

این اصل اشاره کرده است که شرایط و حدود و کیفیات آن باید توسط قانون عادی مصوب مجلس روشن شود. پس نیاز بود تا قانون عادی وضع شود و این اصل را از کلی گویی خارج کند.

حال سوال است، علاوه بر تجویز قانون اساسی، قانون امر به معروف و نهی از منکر با چه پشتوانه ای تصویب شده است؟

از مهم ترین دلایل برای وضع این قانون، جلوگیری از حکومت افراد فاسد می باشد. حضرت علی (ع) می فرمایند

« از تشویق همدیگر به کارهای شایسته و بازداشتن از ارتکاب کار زشت خودداری نکنید. بدانید که اگر این کار را ترک کنید، بدکاران بر شما مسلط می‌شوند. وقتی آنها مسلط شدند هرقدر دعا کنید، دعای شما قبول نمی شود». پس یکی از راه های که باعث می‌شود افراد فاسد به حکومت دست نیابند، اجرای امر به معروف و نهی از منکر می باشد.

از دیگر دلایل آن می‌توان به برقراری عدالت نیز اشاره کرد. یکی از آثار چشمگیر این قانون، اصلاح جامعه و برقراری عدالت می‌باشد. زیرا اگر نهادی نباشد تا نظارت های لازم را انجام دهد، افراد به هر نحوی که اراده کنند، اهداف خود را عملی می سازند. در نتیجه بی عدالتی رواج پیدا خواهد کرد. برای مثال در مسیر اقتصادی، افراد اگر قدرت لازم را داشته باشند برای رسیدن به اهداف خود دست به هر راهی می‌زنند.

اما وقتی وظیفه امر به معروف برای همگان در نظر بگیرند از این طریق می توان از سوء استفاده های احتمالی جلوگیری کرد. در نتیجه پس از انجام وظیفه درست، عدالت برقرار خواهد شد. ماده 8 قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر به این موضوع اشاره دارد. طبق این ماده افراد می‌توانند در چارچوب شرع و قوانین نسبت به عملکرد مقامات، مدیران، موسسات و موارد مذکور در این ماده وظیفه ی امر به معروف و نهی از منکر را انجام دهند.

یکی دیگر از دلایل این قانون :

حفظ نظام حکومتی می باشد. زیرا وقتی قدرت در میان است، مقامات می‌توانند به هر نحوی که می‌خواهند عمل کنند و فساد نیز رواج می‌یابد. گاهی نظم نیز برهم می‌خورد. برای مثال اختلاس منجر به اختلال در نظم اقتصادی می‌شود. پس در این مسیر باید مقدماتی فراهم شود تا نظم محقق گردد. یکی از مقدمات آن، امر به معروف و نهی از منکر می باشد تا افراد حکومتی به هر نحوی که می‌خواهند عمل نکنند.

این امر باعث جلوگیری از آسیب های اجتناب ناپذیر میشود و زندگی اجتماعی انسان ها را در امنیت قرار می‌دهد. در این مسیر اشخاص اگر خطا روند، اخطار دریافت می‌کنند و آبروی خودشان در خطر است. وقتی هم اشخاص احساس کنند که تحت نظارت هستند در مسیر درست قدم برخواهند داشت. پس همانطور که می‌دانیم مقدمه یک واجب عقلی، واجب است؛ واجب عقلی برای هر حکومتی نیز حفظ نظم موجود می‌باشد.

مقدمه حفظ نظام، امر به معروف می باشد. پس امر به معروف، امری واجب است.

دلیل چهارم برای وضع این قانون:

نیاز بشری است. مشهود است که انسان برای تداوم زندگی خود نیازمند قانون است. همچنین قانون برای اجرایی شدن نیازمند ضمانت اجرا است. دخالت حکومت و نقش آن در این راستا، ضمانت اجرایی است که قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان منکر را مستحکم می‌کند.

همچنین این قانون در مسیر پیشگیری از جرم گام برمی‌دارد. برای عدم انجام جرم همیشه نیاز به کیفر دادن نیست. گاه اقدامات پیشگیرانه به طور جدی می‌تواند باعث کاهش آمار جرم نیز گردد. ماده 10 این قانون در این مسیر گام بر می‌دارد؛ زیرا سازمان هایی را مکلف می کند تا از طریق آموزش و اطلاع رسانی، وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را انجام دهند. این سازمان ها عبارتند از:

وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم تحقیقات و فناوری، سازمان صدا وسیما جهوری اسلامی ایران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان بسیج مستضعفین و شهرداری.

بیانات مقام معظم رهبری

خداوند در سوره نحل آیه 125 می فرمایند: « یا محمد (ص) مردم را با حکمت و موعظه نیکو به سوی راه و دین پروردگارت دعوت کن. و با ایشان به طریقی که نیکو تر است استدلال نما. پروردگارت بهتر می‌داند چه کسانی از راهش گمراه شده و چه کسانی هدایت یافته اند».

مقام معظم رهبری نیز اشاره کردند: « شما شرعا به هیچ وجه موظف به برخورد فیزیکی با منکر نیستید. شما فقط موظف به گفتن هستید، شما چکار دارید حرف خود را بگویید، شما نمی گویید خیال می‌کنید که اگر بگویید نمی‌شود. امتحان کنید، بگویید بارها هم بگویید. خود گفتن اثرش به مراتب از مشت بیشتر است. حتی گاهی از اخم هم اثرش بیشتر است».

بررسی اجمالی قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر

این قانون باید حدود امر به معروف و نهی از منکر را مشخص کند. یعنی باید بدانیم که تفاوت امر به معروف با آموزش دادن و نصیحت کردن، و تفاوت نهی از منکر با مجازات چیست. همچنین این قانون باید از انعطاف لازم نیز برخوردار باشد.

در این قانون، امر و نهی محدود به تذکر گفتاری و نوشتاری شده است. ماده 4 این قانون مراتب زبانی و نوشتاری را وظیفه مردم و دولت می‌داند اما مرتبه عملی آن را فقط وظیفه دولت می‌داند.

همچنین تعریف واضح تری از معروف و منکر ارائه گردیده است؛ این تعریف کلی می باشد و شامل انواع گسترده ای از تخلفات از دیدگاه شرع و قانون می‌شود. ماده یک این قانون می‌گوید:

معروف و نهی از منکر عبارتند از هرگونه فعل، قول و یا ترک فعل و قولی که به عنوان احکام اولیه و یا ثانوی در شرع مقدس و قوانین مورد امر قرار گرفته یا منع شده است.

همچنین در تبصره این ماده اشاره می‌کند:

درباره ی احکام حکومتی نظر ولی فقیه ملاک عمل است.

ماده دو نیز تعریف بهتری ارائه می‌دهد: امر به معروف و نهی از منکر، دعوت و واداشتن دیگران به معروف و نهی و بازداشتن از منکر است.

البته این نگاه معایبی نیز در کنار مزایا دارد. از جمله معایب آن این است که باعث تفسیر به جهت منافع شخصی خود می‌شود. در این مسیر افراد هرگونه اقدامات و محدودیت علیه حقوق بشری را امر به معروف و نهی از منکر می‌خوانند.

نکته ی دیگر که باید اشاره کنیم آن است که در این قانون از آمران به معروف و ناهیان منکر حفاظت شده تا افراد با خیالی آسوده اقداماتی انجام دهند. البته محدودیت هایی هم برای این ماموران در نظر گرفته شده تا از سوء استفاده های احتمالی جلوگیری شود.

شرایط اجرای امر به معروف و نهی از منکر چیست؟

1. رفتار های خلاف و منکر باید علنی باشند و آمران به معروف نباید به حریم خصوصی افراد تجاوز کنند. در ماده 3 و 5 اشاره شده است.
2. آمران و ناهیان ممنوع از هرگونه اقدام عملی و فیزیکی هستند و صرفا زبانی و نوشتاری می‌توانند امر و نهی کنند. در ماده 4 تاکید شده است.
3. خودداری از انجام اقدامات مجرمانه برای رسیدن به امر و نهی. ماده 6 به این موضوع میپردازد. در این ماده افراد را از مبادرت به اعمال مجرمانه مثل توهین‌، افترا، ضرب و جرح و قتل منع می‌کند. در صورت ارتکاب جرم محسوب می‌شود و انگیزه افراد برای امر به معروف اهمیتی ندارد. همچنین مجازات این اشخاص قابل تخفیف و یا تعلیق نمی باشد(تشدید مجازات را ملاحظه می‌کنیم).
4. دولت قبل از امر و نهی موظف به افزایش سطح اگاهی مردم هستند. ماده 10 این وظیفه را قرارداده است.

جمع بندی

امر به معروف و نهی از منکر باید به صورت زبانی و نوشتاری باشد و از هرگونه اقدام فیزیکی اجتناب شود. البته قبل از اقدام برا امر و نهی، باید سه مرحله ی تعلیم و ارشاد و نصیحت انجام شود تا مجوزی برای آن باشد. اصل هشتم قانون اساسی نیز آن را وظیفه همگانی میشمرد. و حدود و شرایط آن را به عهده قوانین عادی قرار میدهد. به همین منظور قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر تصویب شد تا از اقدامات خودسرانه افراد جلوگیری شود.