رمز ارز نوعی از ارزهای دیجیتالی است که به افراد این امکان را می‌دهد که پول خود را در یک فضای دیجیتالی انتقال دهند. رمز ارزها عموما رمزنگاری شده و توسط هیچ نهاد مستقلی قابل کنترل نیست. امروزه معاملات رمز ارز ها گسترش زیادی داشته است. حتی کمپانی های بزرگ و کوچک نیز برای انجام معاملات خود از رمز ارز ها استفاده می‌کنند. معاملات رمز ارز ها مزیت‌های منحصربه‌فردی دارد که باعث فراگیر شدن این نوع مبادلات شده است. البته در کنار این مزایا، این نوع ارز خطراتی نیز در بردارد.همین امر باعث شده دولت‌ها در قبال آن مواضع متناقضی بگیرند. می دانیم که سیستم بانکی و پولی ایران بر مبنای شریعت اسلامی طراحی شده است. با توجه به این مسئله، در این مقاله قصد داریم به بررسی ابعاد فقهی و حقوقی معاملات پول مجازی در سیستم اقتصادی ایران بپردازیم.

منظور از بانکداری اسلامی چیست؟

بانک مجموعه ای اقتصادی و مالی است که دارای یکسری وظایف تعیین شده می‌باشد. از زمان تشکیل نخستین بانک ها تا اکنون وظایف بانک ها متنوع تر و گسترده تر شده است. انجام عملیات مالی، توزیع اعتبارات، انتقال وجوه، نگهداری از امانات و اوراق بهادار و خرید و فروش ارزها از اختیارات بانک های امروزی است.

در خصوص اقتصاد و بانکداری اسلامی می‌توان گفت: مهمترين تفاوت بين اقتصاد اسلامي با ساير اقتصادها، ممنوعيت ربا است. در اقتصاد های غیر اسلامی متعارف در دنیا ربا و بهره به اشكال مختلف وجود دارد. کاربرد ربا را می‌توانیم در سپرده‏ها، وام‏ها و اعتبارات بانكي، كارت‏هاي اعتباري و در همة معاملات پولی و بانکی مشاهده کنیم.  این در حالی است که، اسلام با شدت تمام ربا را نهی کرده است. آن را از گناهان كبيره می شمارد. قرآن مرتكبان ربا را به عقاب دردناك اخروي و مبارزه دنيوي تهديد كرده است.

در بانکداری اسلامی وظایف و کارکرد های بانک مشابه با وظایف همه بانک هاست. اما :

تفاوت مهمی که وجود دارد این است که فعالیت بانک ها باید مبتنی بر قواعد فقه اسلام باشد. در بانکداری اسلامی، برای اینکه اعمال بانك صحیح و حلال باشد، بانک به عنوان وکیل پول را از سپرده گذار دریافت می کند. بانک ها این سپرده های امانی را در اقتصاد فعال می‌کنند و چرخ اقتصاد را به حرکت در می‌آورند.

بانک ها این سرمایه ها را از طرق مختلف از جمله در عقودی مثل جعاله و مضاربه مورد استفاده قرار می‌دهند. به این طریق سود اکتسابی بانک با موازین اسلامی قابل توجیه است. در واقع، بانک تنها به عنوان وکیل ، سود خود را از معاملات بانکی بر‌می‌دارد و مابقی سود سرمایه را به مشتری تحویل می دهد. در نظام بانکی اسلامی ﺑﯿﺸﺘﺮ سرمایه گذاری در ﺑﺨﺶ ﻫﺎی حقیقی اﻗﺘﺼﺎد نظیر مشارکت در ساخت و تولید رخ می‌دهد.

ارز دیجیتال چیست؟

پول دیجیتالی در حقیقت ارزهایی هستند که به صورت رمزگذاری‌شده طراحی می‌شوند. هدف اولیه از ایجاد رمز ارزها کاهش جعل و کلاه‌برداری ارزی می‌باشد. بارزترین وجه تمایز معاملات رمز ارزها غیرمتمرکز بودن آن است. غیر‌متمرکز بودن یعنی دولت و نهاد مشخصی معاملات پول مجازی را تحت کنترل خود ندارد.

در یک تعریف ساده ارز دیجیتال یک پول الکترونیکی است. پول الکترونیک نوعی از پول است که بعد و وجود فیزیکی ندارد. تراکنش‌های مربوط به رمز ارزها با استفاده از رایانه یا کیف‌پول الکترونیک متصل به اینترنت یا شبکه‌های خاص مثل بلاکچین انجام می‌شود. برای اولین بار رمز ارزها به صورت رسمی از سال ۲۰۰۸ با معرفی بیت‌کوین مطرح شدند.

در یک دسته بندی می توان ارز های دیجیتالی را به 3 دسته تقسیم کرد. انواع مختلف ارز دیجیتال عبارتند از: رمز ارز، ارز مجازی و ارز دیجیتال بانک‌های مجازی. ارزهای مجازی، قانون‌گذاری نمی‌شود و توسط تیمی از توسعه‌دهندگان کنترل می‌شوند. رمز ارزها، به منظور ایمن‌سازی و تایید تراکنش‌ها بر روی یک شبکه خاص، طراحی و رمز گذاری می‌شوند.  برای مثال، بیت کوین و اتریوم نمونه‌هایی از رمز ارزها هستند. و در نهایت، پول های دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) ارزهای قانونی هستند که توسط بانک مرکزی کشور ها صادر می‌شوند.

استفاده و به دست آوردن ارز های دیجیتال چگونه است؟

برخی از تحلیل‌گران معتقدند پول های مجازی جدید مثل تتر، بیت کوین و اتریوم تغییرات بزرگی را در سیستم مالی جهان ایجاد خواهند کرد. اما از چه روش هایی می‌توان این پول ها را به دست آورد و از طریق آن کسب درآمد کرد؟ در پاسخ باید گفت روش های متعددی برای بهره برداری و معاملات ارز دیجیتال وجود دارد. در ادامه به بررسی چند روش مهم کسب پول مجازی و رمز ارز می‌پردازیم.

1-خرید رمز ارز از صرافی‌های معتبر و فروش آن. یکی از آسان‌ترین روش های بدست ارز دیجیتال مانند بیت کوین ، این است که در یک صرافی یا سایت ارز دیجیتال ثبت نام کنید. ابتدا ثبت نام و احراز هویت می کنید. سپس، باید حساب ریالی خودتان را شارژ کنید و سفارش خرید خودتان را در سایت ثبت نمایید. بعد از خرید در هر زمان، می توانید ارز دیجیتال را بفروشید و مبلغ ریالی آن را دریافت کنید.

ارزهای مجازی نیز نوسانات دارند. بنابراین،  می‌توان از نوسانات بازار ارز دیجیتال برای کسب سود استفاده کرد.

2-می توانید از طریق کسب و کار خودتان، ارز دیجیتال دریافت کنید. اگر صاحب کسب و کاری هستید، می توانید در ازای خدمات و محصولاتی که ارائه می دهید، ارز دیجیتال دریافت کنید. مثلاً از اتریوم به عنوان ابزار مبادلات تجاری بهره برداری کنید.

3-استخراج ارز دیجیتال یا ماینینگ نیز روش دیگری است. استخراج رمز ارز فرایندی است که طی آن با استفاده از دستگاه های مخصوصی که ماینر نام دارد، ارز دیجیتال جدید ایجاد می شود. صحت حقوقی و شرعی استخراج رمز ارز هنوز مورد بحث است.

امروزه روش های دیگری نیز برای به دست آوردن پول دیجیتال ایجاد شده است. برای مثال می توان از طریق انجام خدمات نگارشی برای وبلاگ ها دستمزد را به صورت پول مجازی دریافت کرد و در معاملات پولی بعدی خود استفاده کرد.

ابعاد رمز ارز های دیجیتالی از نگاه فقه و حقوق

در رابطه با مشروعیت فقهی پول های دیجیتال در حقوق بانکی ایران بحث ها و اختلاف نظر های زیادی وجود دارد. در مورد خرید ارز دیجیتال و استفاده از آن در فقه فردی 4 مسئله مهم مطرح است که به بررسی آن ها می‌پردازیم.

الف) مالیت:

یکی از مهمترین اختلافات در بانکداری اسلامی در زمینه رمز ارزها مالیت یا ارزش مادی آنها است. اساسا این پرسش مطرح است که آیا رمز ارزها مال محسوب می‌شوند که بتوان از آنها در مبادلات استفاده کرد یا خیر؟ در سالهای اخیر تلاش شده تا با معرفی طلا به عنوان پشتوانه ارزهای الکترونیک این مشکل حل شود اما اختلافات هنوز پابرجاست. شهید صدر معتقد است این نوع رمز ارزها یک مالیت اعتباری دارند و دارای ارزش ذاتی نیستند. با این حال، در عرف معاملات بیع به عنوان ثمن مورد پذیرش مردم هستند. از این رو استفاده از این نوع پول در معاملات مشکل شرعی و حقوقی ندارد.

ب) غرر:

غرر در اصطلاح حقوقی معامله ای است که فاقد اعتبار و ضمانت اجراست. وجود غرر در یک معامله باعث ابطال آن خواهد شد. در مورد غرر در رمز ارزها باید گفت از زمان ایجاد رسمی آنها تا اکنون این نوع پول ثبات قیمتی خاصی نداشته است. با این حال طی این سال ها قیمت گذاری پول های الکترونیک عقلانی بوده است و در نتیجه نمی‌توان غرر را وارد دانست. زیرا این نوسانات قیمتی در رمز ارزها به دلیل عرضه و تقاضای بازار شکل می‌گیرد که ناشی از عقلانیت طرفین قراردادی است. همچنین اگر دولتی چنین پول هایی را به رسمیت بشناسد میزان نوسان قیمتی کمتر خواهد شد و معاملات آنها ریسک کمتری به دنبال خواهد داشت.

ج) پشتوانه:

در تعریف اقتصادی منظور از پشتوانه ارز دارایی هایی است که با تضمین می‌توان آن را با مقدار از پیش تعیین‌شده دارایی دیگری مبادله کرد. در حال حاضر، رایج ترین دارایی‌ها برای پشتوانه یک پول مقادیر طلا و نقره هستند. بعلاوه، یک ارز می‌تواند توسط یک ارز دیگر تحت عنوان ارز ثابت پشتیبانی شود. اما، رمز ارزها برخلاف پول های ملی که ارزش خود را با داشتن پشتوانه فیزیکی حفظ نمی‌کنند. در واقع این نوع پول ارزش خود را از راه‌های دیگر بدست می‌آورد. همین مسئله موجب اختلاف میان بزرگان فقهی و حقوقی ایران شده است. به طوری که برخی معتقدند چون پول های دیجیتال پشتوانه مشخصی ندارند مبادلات آنها بی ارزش است و حتی منجر به غرر در بیع می‌شود.

د) اکل مال به باطل:

در فقه شیعی اکل مال به باطل، تصرف در مال به دست آمده از راه نامشروع است. در شناخت مصادیق باطل باید اصل زمان و مکان را در نظر بگیریم.همچنین در خصوص ارز های مجازی عده ای معتقدند معاملات بر پایه این پول ها مصداق اکل مال به باطل است و هیچ اعتباری ندارد. این نظریه از همان بی پشتوانه بودن رمز ارز ها نتیجه می‌شود. در فقه و حقوق اسلامی برای صحت یک معامله لازم است مورد معامله معلوم و معین باشد. در بیع عوضین باید در یک تراز از لحاظ مالیت و ارزش قرار گیرند. این در حالی است که نظریه پردازان اکل مال به باطل بودن معتقدند در معاملات رمر ارزها در یک طرف معامله اصلا هیچ عوضی وجود ندارد. به همین دلیل چنین معامله ای باطل و حرام است.

آرا مراجع درباره معاملات ارز دیجیتال

با توجه به نوین بودن بحث ارزهای الکترونیک آرا محدودی در این حوزه توسط مراجع قانونی صلاحیتدار ایران صادر شده است. از آنجا که حقوق ایران به فقه اسلامی گره خورده است باید به بررسی برخی استفتائات در خصوص معاملات رمز ارزها پرداخت. به طور کلی علمای فقه شیعه در این زمینه نظر روشنی ندارند. هرچند اکثر مراجع تقلید شیعه معتقدند معاملات ارز دیجیتال جایز نیست. برای مثال آیت‌الله سید علی خامنه‌ای در این زمینه نظر صریحی نداده‌اند، البته طبق مقررات و قوانین جمهوری اسلامی باشد جائز می‌دانند. آیت‌الله ناصر مکارم‌ شیرازی معتقدند با توجه به عدم وجود پشتوانه و مشکلاتی دیگر از این قبیل، ورود به آن جایز نیست. آیت‌الله عبدالله جوادی آملی نیز معاملات ارز مجازی را جایز نمی دانند.

در نظام حقوقی ایران تنها چند نظریه مشورتی در خصوص رمز ارزها وجود دارد. عمده بحث این نظریات مشورتی نیز در خصوص مسئله کلاهبرداری رایانه ای از طریق پول های مجازی است. به طور کلی باید گفت مسئله صحت خرید ارز دیجیتالی در ایران هنوز مورد مناقشه است و نیاز به بحث و بررسی بیشتر دارد.

به نظر می رسد در حال حاضر بهترین رویکرد دولت در قبال این نوع معاملات رویکرد تنظیم‌گری راهبردی با نقش فعالانه در نظارت است. در چنین شرایطی دولت می‌تواند از طریق شناسایی فعالین حوزه رمز ارز و بلاکچین در کشور، ریسک های اقتصادی موجود را کاهش دهد. همچنین از این روش امکان درآمدزایی برای دولت و استفاده از فناوری های نوین این حوزه هم فراهم می‌شود.

تحلیل استخراج رمز ارز ها از حیث فقه حکومتی

فقه حکومتی یک روش در مقابل فقه فرد محور است. در واقع فقه حکومتی، وصفی عام و حاکم بر تمام ابواب فقه است. در این نوع فقه، فقیه در مقام استنباط احکام شرعی، اجرای احکام در بستر نظام حکومت اسلامی را در مقام نهاد اداره جامعه مدنظر قرار می‌دهد. میتوان فقه حکومتی را علمی تعریف کرد که معارف مربوط به نظام اجتماعی را از منابع دینی همچون قرآن، احادیث و سنت استخراج می‌کند. علاوه بر فقه فردی در فقه حکومتی نیز احکامی برای معاملات رمز ارز ها وجود دارد.

در فقه حکومتی در رابطه با پول های مجازی قواعد مهمی چون نفی سبیل، قاعده لا ضرر و قاعده حفظ نظام موضوعیت پیدا می‌کنند. در یک معنای کلی آنچه فقه حکومتی معیار اظهار نظر قرار می‌دهد در واقع همان مصلحت عمومی جامعه در پرتو قواعد اسلامی است.

نظریه پردازان فقه حکومتی اینگونه بیان می‌کنند :«اگر سیاست گذاران پولی و بانکی مصلحت جامعه اسلامی را در نظر نگیرند و باعث کاهش ارزش پول ملی و تضییع حقوق عامه شوند به موجب قاعده اتلاف ضامن هستند. در فقه حکومتی با استناد با قاعده لاضرر، قاعده احترام و مصلحت مقتضی است مقرراتی از طرف حاکمیت برای کنترل مبادلات پول دیجیتالی وضع گردد.

در نتیجه:

می‌توان گفت اظهار نظر قطعی در خصوص ماهیت رمز ارزها در بانکداری اسلامی نیازمند بررسی عمیق در فقه فردی و حکومتی است. در فقه فردی بیشتر مسئله مالیت، ارزش و پشتوانه رمز ارز مورد بحث قرار می‌گیرد. در حالی که در فقه حکومتی مشروعیت مبادلات ارز الکترونیک از منظر نظم عمومی و اجرای شریعت اسلامی در دل جامعه بررسی می‌شود. ریشه اکثر اختلافات در خصوص ماهیت پول مجازی و صحت معاملات رمز ارزها  آن در مسئله پشتوانه و حق حقوق و مصلحت عامه مردم می‌باشد. در مجموع، پول های دیجیتال یک راه حل خوب برای برون رفت از وضعیت تحریمی است که می‌تواند به رونق اقتصادی ایران کمک شایانی نماید.

مسائل مربوط به پول های مجازی و رمز ارز ها پیچیدگی های بسیاری دارد. توصیه می‌شود در صورت وجود ابهام در این زمینه به یک وکیل بانکی مجرب مراجعه کنید. موسسه حقوقی بین المللی سروش عدل با در اختیار داشتن متخصصانی به عنوان وکیل ارز دیجیتال آماده پاسخگویی به سوالات حقوقی شما در زمینه مبادلات ارز های مجازی هستند. شما می‌توانید از طریق تماس با ما از خدمات حقوقی موسسه سروش عدل بهره مند شوید.