احتکار علائم تجاری
مقدمه
در دنیای امروز که با انبوه کالاها و خدمات مواجهیم، نیاز به وجه ممیزه ای داریم تا کالاها و خدمات تشکیلات اقتصادی مختلف را از هم تشخیص دهیم. این کار را علامت تجاری انجام می دهد. علامت تجاری فقط یک نشان، سمبل، نماد، شکل، رنگ و ترکیب یک یا چند مورد از موارد پیش گفته نیست،بلکه فراتر رفته و خود تبدیل به یک ارزش اقتصادی عظیم شده است.
همانطور که مدیرعامل کوکا کولا اظهار داشته است: اگر تمامی کارخانه های ما در سراسر دنیا آتش بگیرد و با خاک یکسان شود، تا زمانی که ما علامت تجاری مان را داشته باشیم خواهیم توانست کسب و کار خود را دوباره احیا کنیم. در ادامه به این امر می پردازیم که سیستم های حقوقی مختلف چگونه از این دارایی ارزشمند کسب و کارها حمایت می کنند.
دو سیستم حمایت از علامت تجاری
در دنیای امروز دو سیستم حمایتی از علائم تجاری وجود دارد. سیستم مبتنی بر اولین استفاده و سیستم مبتنی بر ثبت. در سیستم اولین استفاده، صاحب کسب و کار نیازی به ثبت علامت تجاری اش ندارد. همین که برای اولین بار از علامتش در جریان فروش کالا و ارائه خدماتش استفاده کرده و بتواند این امر را ثابت نماید، قانون و سیستم قضایی از وی حمایت می کند. مهمترین حوزه قضایی پیرو این سیستم، ایالات متحده آمریکا است. بر اساس سیستم ثبت، صاحبان کسب و کارها باید علامتشان را ثبت کنند تا بتوانند مشمول حمایت های قانونی شوند. اگر شخص ثالثی بدون اجازه دارنده علامت از آن استفاده کند، حمایت دادگاه و قانون از دارنده آسیب دیده منوط به ثبت قبلی آن خواهد بود. مهمترین حوزه قضایی پیرو سیستم ثبت، چین است.
ایران
کشور ما ایران نیز پیرو سیستم مبتنی بر ثبت علائم تجاری است. در ماده 31 قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علائم تجاری مقرر شده است.: حق استفاده انحصاری از یک علامت به کسی اختصاص دارد که آن علامت را طبق مقررات این قانون به ثبت رسانده باشد. اما در قانون ما به نوعی سیستم استفاده نیز به رسمیت شناخته شده است. طبق ماده 41:قانون هر ذی نفع که ثابت کند که مالک علامت ثبت شده شخصاً یا به وسیله شخصی که از طرف او مجاز بوده است، آن علامت را حداقل به مدت سه سال کامل از تاریخ ثبت تا یک ماه قبل از تاریخ درخواست ذی نفع استفاده نکرده است، می‌تواند لغو آن را از دادگاه تقاضا کند.
کدام سیستم بهتر است؟
هر دو سیستم مزایا و معایبی دارند. سیستم حمایتی مبتنی بر اولین استفاده، از دارندگان آن دسته از علائم تجاری که به هر دلیل نتوانسته یا نخواسته اند علائمشان را ثبت کنند، حمایت می کند. اما دارنده علامت تجاری مجبور است در صورت استفاده شخص ثالث از علامتش بدون اجازه وی (نقض علامت تجاری) اولین استفاده خود را در دادگاه ثابت کند. در سیستم حمایت مبتنی بر ثبت، همین که دارنده علامت تجاری مدارک ثبت علامتش را به دادگاه ارائه دهد کافیست. و دیگر نیازی به اثبات هیچ چیز دیگری نیست.
سیستم ثبت برای تسهیل برخورداری دارندگان علائم تجاری از حمایت قانونی ایجاد شده است. بر اساس این سیستم دارندگان تشویق می شوند تا در اولین فرصت علامت تجاری خود را ثبت کنند. این کار مدیریت و نظارت بر امور تجاری- حقوقی را برای مدیران کشور افزایش می دهد. بخصوص که برخی کشورها از جمله چین برای ثبت علامت تجاری مبلغ اندکی را هم پیش بینی کرده اند. تا صاحبان کسب و کار به خصوص کسب و کارهای نوپا به دلیل کمی بودجه، محروم از حمایت قانون از علامتشان نشوند.
اثر کبرای سیستم ثبت
عبارت اثر کبری منبعث از رویدادی در هند است. در هند زمان استعمار، سربازان انگلیسی بسیاری بر اثر نیش مار کبری جان می دادند. بنابراین مقامات راه حل را در این دیدند که از کمک مردم عادی هند استفاده کنند. آنان اعلام کردند به هر لاشه مار کبری که تحویل شود مبلغی پاداش می دهند. در ابتدا این ابتکار به خوبی عمل کرد و نتیجه بخش بود. اما بعدا مردم فقیر به این فکر افتادند که اگر مار کبری کمتر شود درآمدشان از راه شکار و تحویل لاشه و گرفتن جایزه را از دست می دهند.
بزودی کار به جایی کشید که مردم دور از چشم سربازان و مقامات مزارع پرورش مار کبری ایجاد کردند. مقامات وقتی متوجه نتیجه ناخواسته عمل خود شدند قانون پاداش را لغو کردند، در حالیکه تعداد مارهای کبری چندین برابر شده بود. پس در واقع اثر کبری در علم حقوق و سایر علوم بدین معناست که راه حل احتمالی یک مسئله در واقع آن مشکل را تشدید می‌کند یا مشکلات ناخواسته بدتری به وجود می آورد. یعنی عواقب ناخواسته ای پیدا می کند که مدنظر طراحان آن راه حل نبوده است. سیستم حمایت از علامت تجاری مبتنی بر ثبت نیز به دلیل راحتی و تسهیل امور قانونی دارندگان علائم تجاری وضع شده است. ولی در عمل نتیجه ناخواسته و دردسر بزرگی حداقل در چین به همراه داشته است.: احتکار علائم تجاری.
تعریف احتکار علائم تجاری
برخی افراد و موسسات در کشورهای پیرو سیستم ثبت، بازار را رصد می کنند. و علائم تجاری ثبت نشده را به نام خود یا موسسه خود به قیمت بسیار ارزان ثبت می کنند. سپس علیه دارنده حقیقی علامت تجاری، اقامه دعوی نقض علامت تجاری مطرح می کنند. یا پیشنهاد فروش علامت ثبت شده را به دارنده آن به قیمت گزافی می دهند. همچنین ممکن است دارنده علامت را مجبور به شراکت با خود کنند.
روش دیگر سودجویان این است که به دارنده واقعی علامت ثبت نشده پیشنهاد اعطای لیسانس علامت تجاری (نوعی اجاره علامت تجاری در حوزه مالکیت فکری) را به مبالغ بالا می دهند. این مسئله به معضلی بزرگ در حوزه قضایی چین بدل شده بود. این کشور با 9 میلیون ثبت علامت تجاری در سال 2021 بیشترین ثبت علامت در تاریخ خود را تجربه کرد. آیا این بدین معناست که کسب و کارهای بیشتری در چین نسبت به سایر کشورها وجود دارد؟
به عقیده دکتر شینجیه دینگ، وکیل متخصص علائم تجاری در شانگهای، چنین نیست. بلکه دلالان و افراد فرصت طلب اقدام به ثبت موارد زیر به نام خود می کنند:
- ثبت علائم تجاری سایر کسب و کارها به نام خود.
- ثبت علائم تجاری خارجی که پیش بینی می شود بزودی وارد بازار چین شوند.
- ثبت معادل چینی یک علامت تجاری خارجی.
- ثبت علامت تجاری شریک به نام خود، قبل یا بعد از شراکت.
- ثبت علاتم تجاری خارجی در چین که از طرق دیگری (مثلا شبکه های اجتماعی) در این کشور شناخته شده هستند.
- ثبت اسامی یا واژگانی که میان مردم محبوب و معروف هستند به نام خود.
- ثبت دسته های گوناگونی از واژگان/ عبارات که برای علامت تجاری شدن مناسب هستند به نام خود.
تاثیر مخرب احتکار علائم تجاری چیست؟
با به وقوع پیوستن احتکار علائم تجاری، مشکلات بسیاری برای دارندگان واقعی علائم تجاری ثبت نشده به وجود می آید. آنان باید هزینه و وقت بسیاری را صرف اقامه دعوی در دادگاه، دفاع از خود یا مصالحه با دلالان سودجو بنمایند. همچنین دسترسی کسب و کارهای جدید به واژگان و عباراتی که مناسب ثبت به عنوان علامت تجاری هستند محدود می شوند. مشکلات بسیاری نیز برای ادارات علائم تجاری به وجود می آید. همچنین دادگاهها نیز با حجم زیادی از پرونده هایی از این دست روبرو می شوند.
راه حل
قانونگذار چینی، اخیرا برای مقابله با این مشکل، اقدام به اصلاح قانون کرد. بر اساس ماده 4 قانون علائم تجاری چین: «دادخواست توام با سوء نیت برای ثبت علامت تجاری با هدفی غیر از استفاده رد می شود». این مقرره سیستم حمایت مبتنی بر ثبت کشور چین را به طور قابل ملاحظه ای به سیستم اولین استفاده نزدیک می کند.
در کشور ما دارندگان علامت ثبت نشده (که بهتر است هر چه سریعتر اقدام به ثبت علامتشان کنند) می توانند با این معضل، از طریق نهاد دارا شدن ناعادلانه و نیز حمایت های خاص از علائم مشهور مقابله کنند.
تشخیص استفاده- راهنمای قضات و وکلا
حال که مشکل و راه حل آنرا مطرح کردیم به پیاده کردن این راه حل در عمل اشاره می کنیم. اگر وکیل یا قاضی با چنین پرونده ای روبرو گردید چگونه باید تشخیص دهد که ثبت علامت تجاری همراه با سوء نیت بوده است؟ چگونه باید تشخیص داد که ثبت علامت یا علائم تجاری برای استفاده نمی باشد؟
در این راستا موارد زیر باید در نظر گرفته شود. البته باید خاطر نشان ساخت که موارد زیر حصری نیستند.:
1- وضعیت بنیادین و پایه ای تجارت یا کسب و کار متقاضی ثبت علامت چگونه است؟ دامنه کسب و کار وی چقدر است و چه ویژگی هایی دارد؛
2- تعداد علائم تجاری که متقاضی در تلاش برای ثبت آنهاست چقدر است؟ و در چند طبقه جای می گیرد؟ باید دقت کرد که گاها خود کسب و کارها از روی حسن نیت، علائم مشابه با علائم خود یا علائم تجاری متفاوتی را ثبت می کنند تا از سوء استفاده دیگران از علائم مشابه جلوگیری کنند. تا در آینده برای محصولات جدید از آنها استفاده نمایند؛
3- ترکیب خاص علامت تجاری چگونه است؟ آیا استفاده واقعی از آن صورت گرفته است. و به چه نحو؛
4- آیا متقاضی قبلا علامت یا علائم تجاری را از روی سوء نیت ثبت کرده است؟ آیا قبلا حقوق برحق سایر کسب و کارها در رابطه با علامت تجاری را نقض نموده است؟ در این صورت قاضی راحتتر به نیت فرد متقاضی یا ثبت کننده پی می برد.
با توجه به موارد فوق می توان گفت این موارد شامل احتکار علامت تجاری نمی شود:
1- متقاضی، خواهان ثبت علائمی شده است که معادل علامت تجاریش در سایر زبانها یا علائم مشابه است. و این تقاضای ثبت وی جنبه دفاعی برای پیشگیری از نقض های آینده علامتش دارد؛
2- متقاضی، درخواست ثبت تعداد معقولی از علائم را داده است تا بعدا در کسب و کار خود از آنها استفاده کند. و در این راستا انتظارات واقع بینانه از کسب و کار خود دارد.
مثالهایی از ثبت یا تقاضای ثبت علامت تجاری همراه با سوء نیت
- تعداد علائم تجاری که متقاضی می خواهد ثبتشان نماید، فراتر از حد معمول و متعارف در عرف تجاری است؛
- تا حد زیادی یکسان، معادل زبانی یا مشابه علائم تجاری مشهور یا معروف است در این رابطه در بنده ه ماده 31 قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علائم تجاری مقرر شده است: علائم زیر قابل ثبت نمی باشد: عین یا به طرز گمراه کننده‌ای شبیه یا ترجمه یک علامت یا نام تجاری باشد که برای همان کالاها یا خدمات مشابه متعلق به مؤسسه دیگری در ایران معروف است.
- یک موسسه یا فرد مکررا برای شخص خود تقاضای ثبت علامت تجاری می کند؛
- علائمی که ثبتشان در خواست شده است، نام تجاری کسب و کارهای دیگر، مخفف علائم یا نام تجاری، القاب، نام دامنه، نام محصول، نماد یا شعار آنهاست؛
- تقاضای ثبت تعداد بسیاری از نام ها یا عبارات مشهور فرهنگی، تاریخی یا شخصیت های مشهور و معروف هنری، یا مکان های فیزیکی همچون کوه ها، رودخانه ها، جاذبه های تاریخی، اسامی ساختمانها و مانند آن شده است؛
- تقاضای ثبت وصف های پرکاربرد کیفی و کمی یا ترکیب آنها، توصیف مواد خام و جنس بسیاری کالاها، کارکرد کالاها و خدمات و مانند آنها؛
- سایر شرایطی که می تواند به عنوان سوء نیت در ثبت علامت تجاری شناخته شود.
پیامدهای ثبت علامت تجاری توام با سوء نیت
مسئولیت اداری
- بی اعتباری ثبت علامت تجاری؛
- بی اعتباری ثبت علامت تجاری حتی پس از واگذاری آن به منتقل الیه دارای حسن نیت؛
- اگر نام متقاضی در فهرست سیاه باشد باید درخواست نامه وی با دقت بررسی گردد.
مسئولیت مدنی
- در کشورهایی که نظام رقابت ناعادلانه دارند، احتکار علامت تجاری تحت این نهاد پیگیری می شود؛
- صدمه و آسیبی که به دارنده علامت تجاری وارد شده است.
موخره
علائم تجاری امروزه اهمیتی بسیار فراتر از یک نماد یا سمبل متمایز کننده یافته اند. آنها تا حد بسیاری کلید موفقیت بسیاری از کسب و کارها هستند. دارندگان علائم تجاری سالها باید هزینه و وقت صرف تمایز بخشی و ارتقای محبوبیت، اعتبار و اطمینان به علائم تجاری خود نمایند. تبلیغات محصول ذیل علامت تجاری باید مستمر باشد وگرنه مصرف کنندگان علامت تجاری را از یاد می برند. این نهاد با ارزش از حمایت های قانونگذاران در اکثر کشورها برخوردار است.
ولی نحوه اِعمال این حمایت ها حساسیت و ظرافت، شناخت وضعیت اقتصادی و بازارهای مختلف و مسدود کردن راههای سوءاستفاده از حمایتهای قانونی ارائه شده را می طلبد. هر یک از سیستم های حقوقی حمایت از علائم تجاری که انتخاب شوند – چه سیستم حمایت مبتنی بر اولین استفاده و چه سیستم حمایت مبتنی بر ثبت – قانونگذاران باید تلاش داشته باشند تا توازنی میان این دو برقرار کنند. و با ادغام مزایای این دو سیستم از مضرات آنها بکاهند.
این متن بر اساس سخنرانی دکتر شینجیه دینگ، وکیل متخصص علائم تجاری در دوره آنلاین تابستانه مالکیت فکری سازمان جهانی مالکیت فکری با همکاری اداره مالکیت فکری چین در تاریخ سپتامبر 2022، تهیه شده است.
