در تاریخ 17 مارچ 2023 دادگاه کیفری بین‌المللی (ICC) حکم بازداشت ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه را به اتهام جنایات جنگی در اوکراین صادر کرد. دادگاه کیفری بین المللی مستقر در شهر لاهه در کشور هلند می‌باشد. انتشار این خبر باعث جنجال بین مقامات کشور های مختلف و واکنش های تند کشور روسیه شد. به طوری که مقامات روسیه صدور چنین حکمی را بی ارزش تلقی کردند و برای آن ارزش و ضمانت اجرایی قائل نشدند.

این دادگاه اعلام کرد که این حکم به دلیل مشارکت مشکوک پوتین در «اخراج غیرقانونی و انتقال کودکان» از مناطق اشغالی اوکراین صادر شده است. در بیانیه دادگاه ذکر شده: دلایل منطقی برای این باور وجود دارد که آقای پوتین مسئولیت کیفری فردی برای جنایات مورد اشاره دارد. این دادگاه همچنین بازداشت «ماریا آلکسی ‌یونا لووا بلوا» کمیسر حقوق کودکان در دفتر رئیس‌جمهور روسیه را به اتهامات مشابه صادر کرد. در این نوشتار به بررسی علت صدور این حکم، ضمانت اجرایی آن و ابعاد بین المللی چنین احکامی می‌پردازیم.

ابعاد بین المللی صدور قرار بازداشت رئیس جمهور روسیه

در عرصه حقوق داخلی اصل بر متابعت و پیروی می باشد. زیرا، مخاطب اصلی حقوق داخلی افراد هستند. افراد جامعه به مقداری از قدرت خود را کاسته اند و در اختیار نمایندگانی قرار داده اند که به وضع قانون های داخلی بپردازند. اما در حقوق بین الملل اصل بر متابعت و پیروی شبیه حقوق داخلی نیست. مخاطبان اصلی حقوق بین الملل دولتها و سازمانهای بین المللی می باشند. حقوق بین الملل بر خلاف حقوق داخلی فاقد قوای سه گانه است. در نتیجه، همه چیز درعرصه ی حقوق بین الملل بر اساس اقدامات متقابل دولت ها صورت می گیرد.

مسلما صدور چنین حکمی بر روابط بین الملل و تعهدات دولت های عضو سازمان ملل متحد تاثیر خاصی دارد.  اجرای عدالت کیفری در سطح بین المللی نیز همانند حقوق جزای داخلی در معرض رفتارهای مجرمانه قرار دارد. بر اساس مواد 70 و 71 اساسنامه دیوان بین المللی کیفری، برخی جرائم را این دادگاه رسیدگی می‌کند. جرائمی همچون جرائم علیه صلح، امنیت جهانی و جرائم علیه بشریت در صلاحیت این دادگاه قرار می‌گیرد. طبق بیانیه دادگاه، پوتین به دلیل ارتکاب جنایات جنگی به ویژه جرائم علیه کودکان می بایست تحت تعقیب و بازداشت قرار گیرد. در منشور ملل متحد و اسناد دیگر بین المللی از جمله اساسنامه دیوان بین المللی کیفری این اختیار به برخی نهاد ها داده شده است که به این جرائم رسیدگی کنند. هرچند رسیدگی به این جرائم دشوار است و به دلیل بعد سیاسی غالبا موفقیت آمیز نیست. اما دارای جنبه های الزام آور و غیر الزام آور بین المللی از نوع ارشادی می‌باشد.

نهاد صادر کننده قرار بازداشت برای ولادیمیر پوتین کیست و چه صلاحیت هایی دارد؟

دیوان کیفری بین المللی اولین دادگاه دائمی بین‌المللی برای رسیدگی به جرایم نسل‌کشی، جنایات علیه بشریت، جنایت جنگی و جنایت تجاوز  است. این دیوان از نهاد های مرتبط با سازمان ملل متحد بوده در کشور هلند قرار دارد. این دادگاه به جرایمی رسیدگی می‌کند که پس از 1998 توسط اتباع یا در قلمرو یکی از کشورهای عضو انجام شده باشد. این نهاد همچنین صلاحیت رسیدگی به جرائمی که با تصویب شورای امنیت سازمان ملل متحد به این دیوان ارجاع شود را دارد.

این دیوان از زمان تشکیل تا کنون به 5 پرونده مهم از جمله نسل کشی در رواندا و نسل کشی کنگو رسیدگی کرده است. طی این رسیدگی ها برای 7 نفر قرار تعقیب و بازداشت صادر شده است. از این 7 نفر تنها یک نفر به صورت داوطلبانه در دادگاه برای محاکمه حضور یافته است. در خصوص صلاحیت این دادگاه باید گفت، در مورد این دیوان،اصل صلاحیت تکمیلی مورد پذیرش می‌باشد. به عبارت دیگر، مسئولیت اصلی در تعقیب و رسیدگی به جنایات موضوع صلاحیت دیوان با دادگاه‌های ملی است. اما، در صورت عدم تمایل یا توانایی دادگاه‌های ملی یا نبود دستگاه قضایی مستقل و کارآمد، دیوان بین‌المللی کیفری به پرونده رسیدگی می‌کند.

در ادامه، جرایم قابل رسیدگی در دیوان کیفری بین المللی را به طور مختصر بررسی می نمائیم :

1-جنایات نسل کشی: این جنایات عبارتند از: الف ) قتل اعضای یک گروه ، ب ) ایراد صدمه شدید نسبت به تمامیت جسمی یا روحی اعضای گروه ، ج ) قرار دادن عمدی گروه در معرض شرایط زندگی نامناسبی که منتهی به زوال قوای جسمی کلی یا جزیی آن بشود ، د ) تحمیل اقداماتی به منظور جلوگیری از توالد و تناسل گروه و انتقال اجباری کودکان گروه به گروه دیگر.

2- جنایات علیه بشریت: جنایات علیه بشریت از سوی دادگاه های نورنبرگ و توکیو بعد از جنگ جهانی دوم به استناد بند 3 ماده 6 اساسنامه نورنبرگ مورد تعقیب قرار گرفتند.

3- جنایات جنگی: اساسنامه دیوان کیفری بین المللی حقوق بین الملل بشردوستانه با تسری جرم جنگی در مخاصمات توسعه می‌دهد. با توجه به بین المللی بودن جنگ روسیه و اوکراین بخشی از اتهامات پوتین در این دسته قرار می‌گیرد. در نتیجه، به طور کلی دیوان کیفری بین المللی صلاحیت رسیدگی به این پرونده را دارد.

ضمانت اجرای قرار بازداشت برای ولادیمیر پوتین چیست؟

همانطور که بیان شد، دیوان کیفری قبل نیز چنین قرار هایی صادر کرده است. اما روند بازداشت و اجرای احکام دادگاه های بین المللی با حقوق داخلی متفاوت است. باید توجه کرد ضمانت اجرای کیفری بین المللی در مقابل نقض قواعد خاص و مشخص که عنوان جرم بین المللی را دارند تعیین می گردد. ضمانت اجرای کیفری یعنی مجازات هایی که به نام جامعه توسط یک قاضی جزایی حکم داده شده باشد. اما اجرای این احکام با دشواری های زیادی همراه است. زیرا محیط بین المللی به قدر کافی برای تأسیس ضمانت اجراهای کیفری پیشرفته نیست. پس باید گفت چنین احکامی ضمانت اجرای کیفری قطعی ندارد.

اما این نوع قرار ها دارای ضمانت اجرای اخلاقی و سیاسی هستند. چنین احکامی نه تنها بر روی افکار عمومی جهانی تاثیر گذار است بلکه، روابط سیاسی دولت ها را نیز دچار تغییر و تحول می‌کند. ضمانت اجرای اخلاقی همان ارضای خاطره کشور قربانی نقض مقررات حقوق بین الملل است. به طور مثال به وسیله ی اظهار تأسف یا معذرت خواهی کشور متخلف در قبال کشور قربانی انجام می‌شود. ضمانت اجرای دیپلماتیک سبب قطع یا کاهش روابط دیپلماتیک و کنسولی، احضار مأموران دیپلماتیک و کنسولی و بالاخره لغو روانامه کنسولی کشور متخلف می‌شود. بعلاوه، ضمانت اجرای سیاسی می تواند شامل منتشر نمودن اسناد و مدارک حاکی از نقض حقوق بین الملل توسط فرد یا دولت متخاصم باشد.

تاثیر صدور حکم بازداشت پوتین بر روابط بین المللی با روسیه

همانطور که بیان شد، هرچند این احکام ضمانت اجرای کیفری قطعی ندارد اما آثار فراوانی بر وجهه بین المللی دولت ها و افراد قدرتمند می‌گذارد. دیوان کیفری بین المللی یکی از زیر مجموعه های شورای امنیت سازمان ملل متحد است و دارای جایگاه بین المللی ممتازی می‌باشد. مسلم است بعد از صدور قرار بازداشت پوتین، شخص او و همچنین دولت روسیه دچار مشکلات سیاسی، اقتصادی و حقوقی زیادی خواهند شد. چنین قراری می تواند باعث ایجاد آثار اقتصادی بر روسیه شود. برای مثال، تحریم ورود برخی از کالاهای کشور متخلف به سایر کشورها و یا تحریم صدور برخی از کالاهای سایر کشورها به آن کشور. همچنین ممکن است برخی دولت ها، به ویژه در اتحادیه اروپا روابط سیاسی خود را با دولت روسیه محدود یا قطع کنند. در کنار این موارد، افکار جامعه جهانی نیز علیه ولادیمیر پوتین و سیاست های روسیه شکل می‌گیرد.

جلب توجه افکار عمومی جهانی در برابر نقض مقررات حقوق بین الملل به عنوان یکی از ضمانت اجراهای مهمه حقوق بین الملل به شمارآید. در حال حاضر افکار عمومی و اثرات رسانه ای آن در سطح جهان از اهمیت بسیار بالایی بر خوردار است. علاوه بر این، هیچ دولتی نمی خواهد در سطح جهان خود را بی اعتنا به حقوق بین الملل جلوه دهند. زیرا این موضوع اثرات منفی رسانه ای، اقتصادی و سیاسی برای آن دولت به همراه دارد. بنابراین، صدور قرار بازداشت برای رئیس جمهور روسیه علاوه بر ضمانت اجرای کیفری نسبی برای شخص پوتین، آثار منفی متعددی بر روابط روسیه دارد. این حکم، حتی می تواند جایگاه این کشور در نظام بین المللی را متزلزل کند.

تاثیر صدور چنین احکامی بر ادامه جنگ روسیه و اوکراین

همانطور که می‌دانیم، روز ۵ اسفند ۱۴۰0 روسیه تهاجم گسترده‌ای را به اوکراین، همسایه غربی خود آغاز کرد. این دو کشور همواره دارای بحران های سیاسی و تاریخی بودند. این تهاجم بزرگ‌ترین حمله نظامی متعارف به خاک اروپا از زمان جنگ جهانی دوم است. از زمان شروع این جنگ نهاد های بین المللی از جمله مجمع عمومی و شورای امنیت سازمان ملل متحد واکنش های متفاوتی نشان دادند. از آنجا که حل مسائل در حقوق بین المللی، نیازمند تعامل دولت هاست؛ حل بحران های جنگی بسیار دشوار است. به همین دلیل است که این جنگ هنوز خاتمه نیافته است.

هرچند حکم دیوان بین المللی دادگستری با استناد به حقوق بشر دوستانه و حقوق کودکان یک حکم شخصی علیه آقای پوتین است؛ اما :

اثراتی هم بر جنگ اوکراین و روسیه خواهد داشت. جریحه دار کردن افکار عمومی علیه ولادیمیر پوتین و روسیه باعث می‌شود دولت ها نیز به این حکم واکنش نشان دهند. هرچند دولت روسیه صلاحیت دیوان کیفری بین المللی را زیر سوال می‌برد اما دولت اوکراین به عنوان طرف دعوا صلاحیت این دادگاه را خواهد پذیرفت.

بنابراین رای علیه پوتین در خاک روسیه و هرکدام از دولت های عضو که بپذیرند قابل اجرا خواهد بود. همین امر باعث تضعیف قوای جنگی روسیه خواهد شد و میزان فرمانبری نیرو های نظامی را کاهش می دهد. در کنار حمایت های بین المللی از اوکراین طولانی شدن جنگ نیز باعث تضعیف توان نظامی روسیه می‌شود. اما در هر حال برای حل و فصل مسلمت آمیز این جنگ نیاز به  همکاری بین المللی جدی بین دولت های مختلف و میانجیگری می‌باشد. در این صورت است که می‌توان برای این جنگ پایانی متصور شد.

شما می‌توانید با مراجعه به وبسایت موسسه حقوقی سروش عدل از آخرین تحلیل های حقوقی مسائل روز دنیا اطلاع پیدا کنید. در صورتی که درمورد مسائل حقوقی و کیفری پرسشی دارید می توانید آن را با وکلای مجرب ما در میان بگذارید.