حق ارتفاق، یکی از حقوقی است که همسایگان نسبت به یکدیگر دارند و تحت حمایت قانون قرار گرفته است. انسان دارای زندگی اجتماعی است که موجب می شود اشخاص نسبت به یکدیگر دارای حقوق و تکالیفی گردند. به همین دلیل به طور خاص در اسلام به اهمیت رعایت حقوق همسایگان سفارش شده است. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند:«للجار حق.» یعنی همسایه حق دارد. همچنین از پیامبر نقل شده است، وقتی کسی بخواهد خانه یا ملک خود را بفروشد باید نخست به همسایه خود پیشنهاد دهد. در این مطلب به تفصیل حق ارتفاق می پردازیم.
حق ارتفاق چیست؟
ارتفاق از کلمه رفق به معنی مدارا گرفته شده است. به این حق، ارتفاق گفته می شود زیرا مالک ملک باید با صاحب حق به وفق و مدارا رفتار کند و جلوی احقاق حقوق صاحب حق را نگیرد. در اصطلاح حق ارتفاق، حق کسی در ملک دیگری است که برای کمال استفاده از ملک خود به آن نیاز دارد. برای مثال، شخصی باغی در مجاورت خانه دیگری قرار دارد. واین باغداربرای آبیاری درختان باغ خود، حق بردن آب از خانه همسایه را داشته باشد.
براساس ماده ۹۴ قانون مدنی، هر مالکی آزادانه در ملک خود می تواند هرگونه حق ارتفاقی را به طور رایگان و یا در برابر عوض، برای مالک ملک دیگر قرار دهد. و هیچ کس بدون اجازه مالک حق هیچ گونه تصرفی در ملک او را ندارد. معنی اخیرالذکر به این صورت در ماده ۹۹ قانون مدنی انعکاس یافته است. « هیچ کس حق ندارد ناودان خود را به طرف ملک دیگری بگذارد یا آب باران از بام خود به بام یا ملک همسایه جاری کند یا برف بریزد مگر به اذن او.»
در نهایت می توان از دو ماده فوق نتیجه گرفت که اگر کسی حق عبور در ملک غیر را ندارد، با اذن صاحب باغ، صاحب حق می شود. اما براساس ماده ۹۸ قانون مدنی مالک می تواند هر زمان از اذن خود رجوع کرده و مانع عبور او شود. در خصوص سایر حقوق ارتفاقی نیز همین گونه است.
بر اساس حق مالکیت هرکس می تواند:
هرگونه تصرفی در مایملک خود انجام دهد. اما مطابق قاعده لاضرر و یا ماده ۱۳۲ قانون مدنی، این حق محدود شده است. کسی نمی تواند در ملک خود تصرفی کند که مستلزم تضرر همسایه شود. این معنی در خصوص حقوق ارتفاقی نیز وجود دارد. ماده ۱۰۶ قانون مدنی تصریح می کند:« مالک ملکی که مورد حق الارتفاق غیر است، نمی تواند در ملک خود تصرفاتی نماید که باعث تضییع یا تعطیل حق مزبور، مگر با اجازه صاحب حق، شود.»
در مقابل تکالیف مالک زمین، صاحب حق نیز تکالیفی دارد. مانند اینکه مطابق ماده ۱۰۷ قانون مدنی، تصرفات صاحب حق در ملک غیر که متعلق حق اوست. باید به اندازه ای که قرار داده اند و یا به مقدار متعارف و آنچه ضرورت انتفاع اقتضاء می کند، باشد.
انواع حق ارتفاق
این حق می تواند جنبه مثبت یا منفی داشته باشد. به عنوان مثال حق شرب،حق عبور، حق فاضلاب، حق ناودان و حق پنجره از موارد مثبت آن است. از حق عدم ساختمان و حق عدم بالا بردن بنا بیش از دو طبقه به عنوان موارد منفی می توان نام برد.
ویژگی های حق ارتفاق
مطابق ماده ۱۰۲ قانون مدنی، از ویژگی های آن می توان به دائمی بودن، فرعی و تبعی بودن اشاره کرد. زیرا همزمان با انتقال ملک به مالک جدید منتقل می شود.
ماده اخیرالذکر بیان می کند:« هرگاه ملکی کلا یا جزئا به کسی منتقل شود و برای آن ملک حق الارتفاقی در ملک دیگر یا در جزء دیگر همان ملک موجود باشد، آن حق به حال خود باقی می ماند مگر اینکه خلاف آن تصریح شده باشد. »
ماده ۱۰۳ قانون مدنی به غیر قابل تقسیم بودن حق ارتفاق اشاره کرده است. و می گوید:« هر گاه شرکاء ملکی دارای حقوق و منافعی باشند و آن ملک مابین شرکاء تقسیم شود، هر کدام از آنها به قدر حصه، مالک آن حقوق و منافع خواهد بود. مثل اینکه اگر ملکی دارای حق عبور در ملک غیر بوده و آن ملک که دارای حق است بین چند نفر تقسیم شود، هر یک از آنها حق عبور از همان محلی که سابقا حق داشته است را خواهد داشت.»
همچنین ماده 604 قانون مدنی معتقد به انتقال ناپذیر بودن حق ارتفاق است :« کسی که در ملک دیگری حق ارتفاق دارد نمی تواند مانع از تقسیم آن ملک بشود ولی بعد از تقسیم حق مزبور به حال خود باقی می ماند.»
البته سقوط حق ارتفاق را می توان شرط کرد. چنانچه ماده 605 می گوید:« هر گاه حصه بعضی از شرکاء،مجرای آب یا محل عبور حصه شریک دیگر باشد بعد از تقسیم حق مجری یا عبور ساقط نمی شود مگر اینکه سقوط آن شرط شده باشد و همچنین است دیگر حقوق ارتفاقی.»
تفاوت حق ارتفاق و حق انتفاع
حق ارتفاق شامل حق انتفاع نیز می شود. حق انتفاع از کلمه نفع می آید و به معنی سود بردن از ملکی با عقد قرارداد است. با اینکه به نظر می رسد در قانون مدنی تفاوتی بین حق ارتفاق و حق انتفاع وجود نداشته باشد،اما این دو حق مجزا از یکدیگر هستند:
１- حق ارتفاق به نفع ملک برقرار می شود وتابع ملک است اما حق انتفاع تابع شخص بوده و قابلیت نقل و انتقال و حتی بازداشت دارد.
２- حق انتفاع حقی مستقل است. اما اگر کسی خانه ای را که دارای حق ارتفاق است بفروشد،حق به خریدار بعدی منتقل می گردد.
３- حق ارتفاق فقط در خصوص اموال غیر منقول ( ملک ) برقرار می گردد اما حق انتفاع می تواند در خصوص اموال منقول هم وجود داشته باشد.
４- حق ارتفاق برای کمال استفاده از ملک صاحب حق است. اما حق انتفاع برای استفاده شخصی منتفع برقرار می گردد.
５- حق ارتفاق، دائمی است اما حق انتفاع جز در موارد خاص مانند وقف، موقت است.
تشخیص وجود حق ارتفاق در ملک دیگری نیاز به نظر کارشناسی داشته و اثبات آن به تخصص وکیل مدنی یا وکیل ملکی نیاز دارد. شما می توانید از مشاوره و راهنمایی های وکلای حرفه ای و پایه یک دادگستری موسسه سروش عدل استفاده نمایید.
