همانطور که قانونگذار قواعد خاصی را برای انعقاد یک قرارداد در نظر گرفته است، در مورد اثر بطلان قرارداد هم قواعد خاصی وضع می‌کند. هر کدام از قراردادهایی که در قانون وجود دارد مقررات خاص خود را دارد. به صورت کلی افراد برای این که این آثار تحقق پیدا کند این قراردادها را بین خودشان منعقد می کنند. حال برای این که این آثار به وجود آیند باید شرایط خاصی در این مورد رعایت شود. اگر این شرایط تحقق پیدا نکند باعث خواهد شد تا اثر بطلان قرارداد ظاهر شود. در این صورت معامله از اعتبار ساقط می‌شود. در این مقاله به بررسی موارد و آثار باطل شدگی قرارداد می‌پردازیم.
بطلان قراردادها به چه معنی است؟
بطلان قرارداد با فسخ معامله تفاوت دارد. در برخی موارد به علت عدم رعایت مقررات قانونی خاص، به طور کلی یک قرارداد از ابتدا به وجود نمی‌آید. زمانی که از اثر بطلان قرارداد صحبت می‌کنیم، مقصودمان این است که هیچ قراردادی شکل نگرفته است. در نتیجه هیچ‌یک از تعهدات مربوط به آن نیز ایجاد نخواهد شد. هنگامی که گفته می‌شود «یک قرارداد باطل است»، منظور این است که این قرارداد از ابتدا وجود نداشته است. نه این که در یک بازه زمانی به وجود آید و سپس از بین برود. قرارداد باطل از نظر قانونگذار وجود خارجی ندارد.
قرارداد باطل با هیچ اقدام بعدی نمی‌تواند تبدیل به یک قرارداد صحیح و لازم الاجرا شود.
به همین دلیل است که «قرارداد باطل به مرده ای تشبیه می‌شود که نمی‌توان آن را زنده کرد». برای مثال هنگامی که یک قرارداد بیع باطل است، مقصود این است که از ابتدا هیچ قرارداد بیعی مورد توافق نبوده است. در نتیجه اثر اصلی این قرارداد که انتقال مالکیت است، منتفی است. بنابراین، هیچ مالکیتی هم به هیچ‌یک از طرفین (یعنی خریدار و فروشنده) انتقال پیدا نمی‌کند وهیچ تعهدی بر طرفین بار نمی‌شود. بعلاوه هیچ اقدامی از طرف خریدار و فروشنده نمی‌تواند این قرارداد باطل را تبدیل به قراردادی صحیح نماید.
در نتیجه بطلان حالتي است كه در آن عقد وجود حقوقي پيدا نمي كند. قانون هم از این نوع قرارداد حمایتی نمی‌کند و به آن اعتبار نمی‌دهد. باطل شدگی قرارداد ممکن است در نتيجه واقع نشدن تراضي باشد. در مواردی نیز ممکن است به علت بدون موضوع بودن آن، یا به دليل منع قانون از نفوذ تراضي نامشروع باشد.
موارد باطل بودن معاملات چیست؟
هنگامی که یک قرارداد با رعایت همه شرایط مندرج در قانون منعقد می‌شود طرفین میتوانند آن را تحت شرایط خاصی برهم بزنند. اما گاهی قرارداد بدون اراده طرفین و به‌صورت خودکار برهم می‌خورد. حالت اول که با دخالت اراده طرفین است، «فسخ» نام دارد. حالت دوم که در تحقق آن اراده طرفین نقشی ندارد، «انفساخ»است.
هریک از این دو حالت ، نیاز به شرایط خاص مندرج در قانون دارند. عدم رعایت شرایط قانونی همیشه به اثر بطلان قرارداد نمی‌انجامد. گاهی ممکن است سرنوشت دیگری را مثل فسخ برای قرارداد رقم بزند.
1-اشتباه در نوع عقد :
اشتباه در نوع یا ماهیت عقد یعنی این که دو نفر می خواهند معامله ای را منعقد کنند. ولی یکی از طرفین قصدش از انجام معامله مثلا اجاره یک ملک مسکونی است ولی طرف دیگر قرارداد قصد بیع را دارد. در این صورت طرفین قصد درستی ندارند و عقد باطل است.
2-اشتباه در موضوع عقد :
مورد عقد یا معامله آن چیزی است که طرفین می خواهند مبادله کنند. مثلا فردی قصد فروش میز را دارد ولی طرف دیگر عقد قصد خرید صندلی را دارد. در این حالت اگر عقدی منعقد گردد به موجب قانون باطل است.
3-اشتباه در وصف اصلی موضوع معامله :
برای نمونه، اگر شخصی گردنبندی را بخرد به دلیل این که طلا است ولی بعدا مشخص گردد مسی بوده در اینجا اثر بطلان قرارداد وجود دارد . زیرا طلا بودن گردنبند علت اصلی این معامله بوده است و مشتری فقط قصد خرید طلا را داشته نه مس.
4- اشتباه در شخص طرف معامله :
زمانی که شخصیت یک فرد علت اصلی انعقاد قرارداد یا عقد است؛ اشتباه در طرف عقد باعث بطلان معامله است. مثلا یک شخص بخواهد خانه ای را به دوستش هبه کند و اگر آن فرد دوست او نباشد و اشتباه شده باشد آن معامله باطل است.
دلایل باطل شدن یک قرارداد
دلایل باطل شدن قرارداد عبارتند از:
1-فقدان قصد
اعمال حقوقی برای آنکه اثر حقوقی داشته باشند، نیازمند قصد هستند. داشتن قصد یعنی فرد باید بخواهد معامله ای را انجام دهد و بخواهد که آثار و تعهدات مربوط به آن معامله بر او بار شود. بنابراین اگر شخصی را به انجام یک معامله اکراه یا اجبار کنند، چون شخص در انجام معامله مجبور یا مکره بوده، قانونا معامله باطل است. برای مثال اگر شخصی در حالت مستی معامله کند، به علت فقدان قصد انجام معامله در چنین وضعیتی، قرارداد باطل خواهد بود. معاملات صوری نیز طبق قانون باطل هستند. منظور معاملات صوری، قراردادی است که افراد در ظاهر عقد می‌بندند اما واقعا قصد ندارند که آثار مربوط به آن معامله بر آنها بار شود.
2- فقدان اهلیت
اهلیت به معنی صلاحیت و شایستگی است. همه انسان ها از زمان تولد، شایستگی داشتن حق را پیدا می‌کنند اما برای آنکه بتوانند حقوق خود را اجرا کنند باید شرایطی داشته باشند. این شرایط عبارتند از عقل، بلوغ و رشد. در واقع منظور از داشتن اهلیت، داشتن همین سه ویژگی است. بنابراین، معاملات صغیر و مجنون باطل است. قراردادهای شخص سفیه (یعنی شخصی که نتواند هم‌چون یک انسان معقول امور مالی خود را اداره کند) نیز در خصوص امور مالی، باطل است.
3- نامشروع بودن جهت معامله
هر قراردادی با هدفی خاص و متمایز بسته می‌شود. ضرورتی ندارد که طرفین هدف خود از انجام معامله را در قرارداد ذکر کنند. اما اگر هدفی در قرارداد ذکر گردد، باید مشروع باشد. مثلا اگر شخصی در قرارداد بیاورد که برای تاسیس قمارخانه خانه ای را میخرد، قرارداد باطل است.
4-معلوم و معین نبودن مورد معامله
هر قرارداد صحیح یک موضوع دارد که به آن، مورد معامله می گویند. موضوع معامله گاه یک عمل حقوقی و گاه یک مال است. یعنی در اثر یک قرارداد، گاهی برای طرفین تعهدی برای انجام یک کار و گاه تعهد بر تسلیم مال ایجاد می‌شود. موضوع معامله چه تعهد به انجام یک کار باشد و چه تعهد به تسلیم یک مال، باید خالی از ابهام و معین باشد. در غیر این صورت معامله باطل خواهد بود.
آثار بطلان قرارداد
در صورتی که یک قرارداد صحیح منعقد شود، همه آثار اصلی و فرعی مربوط به آن کاملا جاری می‌شود و لازم الاجرا است. در نتیجه اگر هریک از طرفین به تکالیف خود در مقابل طرف دیگر عمل نکند، طرف متضرر یا وکیل قرارداد او میتوانند به دادگاه مراجعه کنند. آنها باید از دادگاه بخواهند که طرف قرارداد را مجبور به انجام تعهدات قراردادی خود کند. در غیر این صورت، متضرر می تواند قرارداد را یک طرفه فسخ کند. اما اگر یک قرارداد باطل باشد، این شرایط وجود ندارد. در این حالت آثار اصلی و فرعی قرارداد به وجود نمی‌آید. پس هیچ کدام از طرفین نمی‌توانند طرف دیگر را براساس آن قرارداد، به انجام تعهدات مربوط به قرارداد باطل ملزم کند. به‌عبارت دیگر قرارداد باطل قابل استناد در مقابل هیچ شخصی نیست و نمی شود بر اساس آن ادعایی را مطرح یا دعوایی را اقامه نمود.
موارد عدم بطلان قرارداد
موارد عدم بطلان قرارداد مواردی است که در صورتی که بین طرفین عقد رعایت نشود منجر به اثر بطلان قرارداد نمی شود. در این موارد امکان طرح دعوا توسط متضرر یا وکیل حرفه ای وجود ندارد. این موارد عبارتند از:
الف-اشتباه در اوصاف مهم مورد معامله: منظور از اشتباه در اوصاف مهم کالا، اشتباه در اوصافی است که تاثیر مهم و تعیین کننده در معامله ندارد. در نتیجه معامله باطل نمی شود.
ب-اشتباه در ارزش مورد معامله : اشتباه در ارزش معامله باعث اثر بطلان قرارداد نیست اما به مشتری حق فسخ می دهد . به طور مثال اگر کالای با ارزش 100 میلیون با دو یا سه میلیون بیشتر معامله شود عقد باطل نیست.
پ-اشتباه در انگیزه : انگیزه یا قصد یک عاملی درونی است. اگر فرد در تخیلات خود چیزی را میخرد ولی با تصورات وی یکسان نبوده در این صورت عقد صحیح است.
ت-اشتباه در جهت معامله : جهت معامله همان هدف طرفین است. مثلا اگر فردی خانه خود را می فروشد که خانه بزرگتری بخرد، اگر نتوانست آن را بخرد باز هم معامله صحیح است.
ث-اشتباه در شخصیت : در بسیاری از عقود شخصیت طرف عقد علت عمده انعقاد قرارداد یا عقد بین طرفین نیست مانند بیع و اجاره. مثلا اگر شخصی جای آقای احمدی با آقای محمدی معامله کرده باشد باعث بطلان نمی‌شود.
موسسه حقوقی سروش عدل با در اختیار داشتن گروهی وکیل حرفه ای، وکیل چک و وکیل کیفری آماده پاسخگویی به سوالات حقوقی شماست. شما می‌توانید از طریق مشاوره با وکیل قرارداد در موسسه ما پاسخ مسائل حقوقی خود را دریافت کنید و پرونده های خود را با خیال آسوده به وکلای مجرب ما بسپارید.
