قراردادهای بالادستی نفت و گاز

نفت هنوز هم یکی از منابع مهم انرژی در دنیاست. و همچنان جای خود را به عنوان اصلی ترین منبع تأمین انرژی در جهان حفظ کرده است.

صنعت نفت و گاز ایران هم ازشروع پیدایش اولین قطره ی آن در مسجد سلیمان یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین ارکان صنایع کشور بوده است. بنابراین قانونگذاری و سیاست گذاری در زمینه صنایع نفت و گاز اعم از قراردادهای بالادستی و پایین دستی، همواره مورد توجه جدی قانونگذاران ایرانی قرار گرفته است.

در این مقاله سعی میشود که  این قراردادهای بالادستی در حوزه نفت و گاز مورد بررسی قرار بگیرد.

قرارداد های بالادستی چیست؟

به موجب قراردادهای بالادستی نفت و گاز پیمانکار یا سرمایه گذار، ضمن تأمین منابع مالی مورد نیاز، یک پروژه نفت و گاز را اجرا میکند. و متقبل می شود که اصل سرمایه گذاری و سود خود را صرفاً از طریق بخشی از عواید حاصل از سرمایه گذاری جبران کند. در نظام حقوقی ایران تنها راه سرمایه گذاری و مشارکت بخش خصوصی در توسعه میادین نفت و گاز از طریق انعقاد قرارداد با شرکت ملی نفت ایران میباشد. و امکان سرمایه گذاری به روش غیر قراردادی پیش بینی نشده است.

منابع نفتی نه تنها یک ثروت بالقوه برای کشور صاحب مخزن محسوب میگردد. بلکه نقتش تأثیرگذاری در روابط بین المللی و قدرت سیاسی کشور صاحب مخزن بازی ایفا میکنند. ریسک بالای اکتشاف، توسعه و تولید نفت، کشورهای صاحب مخزن را به استفاده از خدمات شرکتهای بین المللی نفتی سوق داده است.

شرکتهای بین المللی به دلیل اینکه دانش و تجربه روز صنعت نفت، نیروی انسانی صلاحیت دار و منابع مالی کافی دارند. اقدام به انعقاد قراردادهای بالادستی نفت برای اکتشاف توسعه و تولید نفت در کشورهای نفت خیز مینمایند. در واقع قراردادهای بالادستی شامل همه فعالیتهای مرتبط با اکتشاف توسعه و بهره برداری میباشد. از قبیل نقشه برداری، زمین شناسی، حفاری، استخراج، تأمین نیروی انسانی، حراست و غیره که برای بیرون کشیدن نفت خام از دل زمین ضروری است.

قراردادهای نفتی بالادستی به سه گروه اصلی تقسیم می شوند:

1-قراردادهای امتیازی از جملــه روش مالیات و بهره مالکانه یا به تعبیر جدید آن موافقت نامه های امتیازی:

این نوع قرردادها ابتدایی ترین قرارداد نفتی هستند. در آنها دولت یعنی مالک، مخزن یا میدان را به شرکتی واگذار میکند. شرکت مورد نظر باید عملیات اکتشاف، توسعه، بهره برداری و بازاریابی محصولات آن میدان را به عهده بگیرد. و در آنها سرمایه گذاری کند و هزینه ها را بپذیرد. همچنین شرکت پیمانکار ملزم به پرداخت درصدی از درآمد خالص به عنوان مالیات است.

2- قراردادهای مشارکت از جمله مشارکت در سرمایه گذاری ، مشارکت در تولید و مشارکت در عواید:

در قراردادهای مشارکت در تولید، نفت و گاز تولید شده بین دولت و شرکت سرمایه گذار تقسیم می شود. مالک منبع، دولت میباشد و معمولا  مدیریت عملیات را شرکت ملی نفت به عهده دارد. و از این راه با شرکت سرمایه گذار در ارتباط است. در قراردادهای مشارکت در تولید، شرکت برای دولت کار می کند و در سود و زیان حاصل از تغییرات قیمت و هزینه، همچنین ریسک موجود سهیم میباشد. متداول ترین قرارداد برای کشف و تولید نفت در جهان، قراردادهای مشارکت در تولید میباشد . این قرارداد بیش از سایر قراردادها مورد توجه طرفین قرارداد واقع شده است.

در قراردادهای مشارکت در سود، یک یا چند شرکت سرمایه گذار در هزینه های عملیاتی سهیم می شوند. و در پایان به جای سهم بندی تولید، سود حسابداری حاصل از فروش میان شرکت تقسیم می شود.

در قراردادهای مشارکت در سرمایه گذاری نیز کشور صاحب نفت و شرکت عامل، در سود و ریسک سهیم می شوند.

3- قراردادهای خدماتی از جمله قراردادهای خدمات فنی و قراردادهای بیع متقابل و قراردادهای آی پی سی:

این نوع قراردادها از جمله قدیمی ترین قراردادها هستند که از دهه 1950 در صنعت نفت رواج یافتند. در قراردادهای خدماتی صرف، پیمانکار تمام سرمایه و تجهیزات را برای اکتشاف و توسعه منبع فراهم میکند. و در عوض در صورت موفقیت در اکتشاف، دولت هزینه های او را بازپرداخت می کند. این بازپرداخت از محل فروش نفت و گاز حاصل میشود و با تعیین  کردن یک درصد مشخص از سوی دولت خواهد بود. در این گروه از قراردادها نحوه محاسبه بسیار شبیه به قراردادهای مشارکت در تولید میباشد. و تنها نحوه پرداخت ها در این دو متفاوت است. به همین دلیل، بسیاری از توافق های خدماتی به عنوان مشارکت در تولید مطرح می شوند.

قراردادهاي خدماتی بالادستی صنعت نفت و گاز ایران که به عنوان یکی از قراردادهاي بین المللـی حـاکم بر پروژه هاي بالادستی اعم از اکتشاف و توسعه میادین نفت و گاز کشـور میباشد. از گذشـته تـا بـه حـال به دنبال جذب سرمایه گذاري خارجی و تعامل با شرکت هاي بین المللی نفت و گاز بوده اسـت.

4- قرارداد بیع متقابل:

در قراردادهای بیع متقابل، به عنوان مثال یک شرکت خارجی متعهد میشود که  از طریق عرضه ماشین آلات ، مواد، تکنولوژی، دانش فنی و سایر کمک های فنی، مالی و اقتصادی به کشور واردکننده کمک کند تا یک واحد اقتصادی و تولیدی راه اندازی کند. در مقابل هم موافقت میکند که از طریق بازخرید محصولات حاصل از پروژه مورد نظر، هزینه خود را مستهلک نماید. امروزه، قالب قراردادهای نفت ایران در قالب بیع متقابل میباشد.

 شرایط عمومی، ساختار و الگوی قراردادهای بالادستی نفت و گاز

وزارت نفت به استناد جزء 3 بند (ت) مادة 3 و 7 قـانون وظـايف و اختيـارات وزارت نفت مصوب 1391 «شرايط عمـومي، سـاختار و الگـوي قراردادهـاي بالادسـتي نفـت و گـاز» را بـه هيئت وزيران ارائه کرد. هيئت وزيران پيشنهاد وزارت نفت را با اصلاحاتي جزئي تصويب، و در آبان 1394 به وزارت نفت ابلاغ نمود.

با تصويب و ابلاغ تصـويبنامـة هيئـت وزيـران بـه شـمارة 104089/ت52445ه  مـورخ  11/08/1394 با عنوان «شرايط عمومي، ساختار و الگوي قراردادهاي بالادسـتي نفـت و گاز»، كارشناسان در حوزه هاي مختلف به بررسي آن پرداختند.  پس از آن موجي از نظريات انتقادي در خصوص مصـوبة يادشـده مطرح شد و در نهايـت تصويبنامة جديدي تصویب و جایگزین تصویبنامه قبلی گردید.

جلسه ای در ۱۳ مردادماه سال ۱۳۹۵ با توجه به مفاد سیاستهای ابلاغی بخش انرژی(بندهای ۱۲_۱۳_۱۴) و سیاستهای اقتصاد مقاومتی(بندهای ۱۲_۱۷_۱۸) و سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه تشکیل شد. هدف ان توسعه میادین و مخازن بود. که اولویت آن میادین مشترک اجرای طرحهای توسعه مخازن جدید از کشف تا بهره برداری بود. همچنین در آن اجرای طرحهای صیانت از مخازن تا سقف توليـد اضافه (روزانه یک میلیون بشکه نفت خام و دویست پنجاه میلیون متر مکعب گاز طبیعی) و شرایط عمومی، ساختار و الگوی قراردادهای بالادستی نفت تصویب شد.

در این مصوبه، قراردادهای بالادستی نفت به سه دسته تقسیم شده اند:

1- قراردادهای اکتشاف.

2- قراردادهای توسعه میادین یا مخازن کشف شده و در ادامه ی آن، بهره برداری از آنها به ترتیب و تا مدت معین شده در قرارداد.

3- قراردادهای انجام عملیات بهبود یا فزایش ضریب بازیافت در میدانها یا مخزنهای در حال بهره برداری بر پایه مطالعات مهندسی مخزن و در ادامه بهره برداری از آنها به ترتیب و تا مدت مقرر در قرارداد.

 نحوه بازپرداخت هزینه های نفتی

هزینه نفتی، هزینه هایی که مستقیما به فعالیت ها یا عملیات نفتی مربوط می باشند. هزینه هایی مانند هزینه پرسنلی، هزینه های آموزش نیروی انسانی، هزینه های مربوط به خرید تجهیزات لازم برای اجرای عملیات نفتی. و همچنین هزینه های مربوط به حمل و نقل کالا ، تجهیزات، نیروی انسانی و ساخت تأسیسات حمل و نقل، هزینه های مربوط به ساختمان ها و تجهیزات و نگهداری آنها، هزینه های حقوقی در موارد لازم از جمله ارجاع به داوری در موارد ایجاد اختلاف و … از جمله هزینه های نفتی محسوب میشوند.

شناخت انواع هزینه ها و شرایط بازپرداخت آن یکی از مهمترین بخش قراردادهای نفتی میباشد که در اینجا  به آن خواهیم پرداخت.

یکی از دلایل مهم ورود شرکتهاي نفتـی بـه صـنایع بالادسـتی کشـور:

هزینـه هـاي بسـیار سنگین اکتشاف و استخراج تولید در میادین نفتی میباشد. به همین دلیل این شرکتها متعهـد به تامین سرمایه هستند. و با سرمایه اولیه خود و یا اخذ وام از بانـک هـا و نهادهاي بین المللی، تأمین مالی این قبیل پروژه هـا را بـر عهـده میگیرند. و در مقابل انتظـار دریافت سودي مناسب را دارند. قراردادهاي نفتی بایـد به گونه ای تنظیم شوند که کلیه منابع مالی مورد نیاز توسط پیمانکار خصوصی اعـم از داخلـی و خارجی تامین شـود .و بعـد از اجـراي قـرارداد و تحقـق تولیـد، بازگشـت سـرمایه و سـود پیمانکــار از عوایــد اجــراي همــان قــرارداد صورت میگیرد.

هزینـه هـایی کـه شـرکت سرمایه گذار نفتی انجام میدهد عبارتند از:

1-هزینه هاي سرمایه اي: هزینه هایی که  بر عهده پیمانکار میباشد که بر اساس مفاد قـرارداد از تـاریخ موثر شدن قرارداد تا اتمام عملیات توسعه متحمل میشود.

2- هزینه های غیر سرمایه ای: هزینه هایی اسـت کـه بـر اسـاس قـرارداد بر عهده پیمانکار بوده و توسط وي پرداخت شده است.

3- هزینه های عملیاتی:  هزینه هایی است که با تأیید کتبی قبلی کارفرما مستقیماً، ضـرورتاً و منحصراً در ارتباط با اجراي فعالیت هاي عملیاتی، تأمین قطعات یدکی که توسط پیمانکار در طول دوره تولید زودرس تأمین میشود .

4- هزینه هاي مساعدت و ارائه خدمات فنی در مرحله تولید و بهره برداري:   منظور از این نوع هزینه ها، هزینه هایی است که در طول مرحله تولید پس از تحویل پروژه و به منظور کمک و ارائه خدمات فنی به کارفرما، در عملیات تولیـد بـه عهده پیمانکـار است و توسط وی پرداخت میشود.

مطابق ماده ۱۰ مصوبه هیأت دولت:

بازپرداخت هزینه ها از زمان رسیدن میدان یا مخزن به تولید اولیه یا اضافی، به ترتیب توافق شده در قرارداد در مورد نفت و میعانات گازی از پنجاه درصد عواید میدان پرداخت خواهد شد.

در خصوص میدانهای گازی هم  از محل هفتاد و پنج درصد عواید حاصله از میدان هزینه ها و حق الزحمه بر مبنای قیمت روز فروش محصول بازپرداخت میشود.

بازپرداخت هزینه ها و دستمزد منوط به تولید محصول است و تا قبل از آن هزینه ای بازپرداخت نخواهد شد. کارفرما این حق را دارد که از محصول میادین دیگر برای بازپرداخت مطالبات پیمانکار استفاده کند.

بازپرداخت هزینه های بهره برداری و هزینه های غیرمستقیم مربوط به دوره بهره برداری، از آغاز تولید اولیه به صورت جاری محاسبه شده و بازپرداخت میشود . پرداخت دستمزد مربوط به پیمانکار نیز طبق شرایط درج شده در قرارداد از همان زمان تولید آغاز میشود.

برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه تنظیم قراردادهای نفتی، میتوانید از طریق مراجعه به موسسه حقوقی بین المللی سروش عدل از وکیل نفتی یا وکیل قرارداد نفتی، مشاوره تخصصی جهت تنظیم قرارداد نفتی دریافت نمایید.