حقوق حیوانات در ادیان و اسلام

مقدمه

عبارت حقوق حیوانات معانی گسترده ای دارد. ولی اغلب اوقات مترادف عباراتی نظیر حمایت از حیوانات یا آزادسازی حیوانات به کار می رود. حیوانات در حقوق شیء و مال تلقی می شوند. می توان با خرید و فروش، تولید نسل و اهلی کردن آنها را تملک کرد. انسان از 12 هزار سال پیش شروع به اهلی کردن و استفاده بردن از حیوانات کرد. از جمله سگ و شتر از حیواناتی هستند که هزاران سال در همزیستی با انسان می باشند. ولی آیا این حیوانات چه اهلی و وحشی در مقابل انسان از حقوقی هم برخوردارند؟

حامیان حقوق حیوانات چه می گویند؟

حامیان حقوق حیوانات بر این باورند که ایجاد درد و رنج برای جانوران نادرست است. جانوران نباید خورده شوند. نباید به خاطر استفاده از پوست یا خزشان پرورش داده شده و سپس کشته شوند. حتی نباید در باغ وحش ها و پناهگاه ها و دولفیناریوم ها و سیرک ها و مراکز آزمایشگاهی اسیر و زندانی باشند.همچنین نباید در تحقیقات دردناک یا هر نوع تحقیقات دیگری از آن‌ها استفاده شود.و نباید برای توسعه زندگی انسان ها به محیط زندگی آنان تجاوز شود و زیست بوم آنها از بین برود یا تغییر کند. نباید برای تفریح کشته شوند که پیامد آن انقراض تدریجی جانواران حیات وحش است.

آنها معتقدند که حیوانات دارای حقوق قانونی و اخلاقی معینی هستند که شامل حق آسیب و آزار ندیدن نیز می گردد. از منظر اخلاقی بسیاری از اندیشمندان و فلاسفه از رویکرد التزام نامستقیم پیروی می کنند. در این رویکرد اگرچه جانوران حقوق ندارند، اما این نمی‌تواند دلیلی برای انسان در برخورد ناشایست با آنها باشد. در عوض، ما باید با احترام با آنها برخورد کنیم چون این باعث برخورد احترام‌آمیز ما با همدیگر می شود. این گزاره که کسانی که تمایل به آزار و کشتن بی دلیل حیوانات دارند تمایل به قتل و آزار انسان نیز دارند یا پیدا خواهند کرد در علم روانشناسی گزاره ای تایید شده است.

حیوانات و حقوق مربوط به آنها در ایران

آنچه که در قوانین فعلی ایران مشاهده می کنیم این است که به حقوق حیوان به ما هو حیوان توجهی نشده است. یعنی صرف حیوان بودن موجودی باعث حمایت از آن نیست. بلکه به دلایلی همچون بهداشت عمومی، حقوق صاحب آن، جبران صدمه ای که حیوان کسی به دیگری می زند، قوانین مربوط به خرید و فروش حیوانات، رعایت نظامات مربوط به شکار، برای حیوانات قوانینی وجود دارد. از جمله:

هر کس عمدا حیوان حلال گوشتی را که به دیگری متعلق است را مسموم کند یا بکشد یا تلف کند به حبسی از نود و یک روز تا شش ماه یا به پرداخت جزای نقدی از 150 هزار تا300 هزار تومان محکوم خواهد شد.

اگر کسی بدون مجوز قانونی و خلاف قانون به صید یا شکار حیوانات وحشی اقدام کند. به حبس از 3 ماه تا 3 سال یا به پرداخت جزای نقدی از 150 هزار تا 1 میلیون و هشتصد هزار تومان محکوم خواهد شد.

هرکس حیوان حلال گوشتی را که شکارش از طرف دولت ممنوع را مسموم یا تلف یا ناقص کند یا این که بکشد به حبس از نودو یک روز تا شش ماه یا به پرداخت جزای نقدی از صد و پنجاه هزار تا سیصد هزار تومان محکوم خواهد شد.

همچنین هر اقدامی که علیه بهداشت عمومی انجام شود مثل دفع غیر بهداشتی و غیر اصولی فضولات دامی، کشتار غیر مجاز حیوانات ، مرتکبین به حبس تا 1 سال محکوم خواهند گردید.

همچنین :

هر کس در بخش هایی که از سوی وزارت جنگ ممنوع اعلام شده و همچنین در شعاع 40 کیلومتری فرودگاه ها، به کبوتر پرانی بپردازد، محکوم به 3 سال حبس تادیبی خواهد شد.

چنانچه کسی با اجازه ی صاحبخانه وارد خانه شود و سگ آن خانه به او صدمه وارد نماید، صاحب خانه ضامن است. خواه سگ قبلا در آن خانه بوده یا این که بعدا به آن خانه وارد شده باشد.

لایحه حمایت از حقوق حیوانات در 6 مرداد 1400 برای تصویب به مجلس ارسال شد. این لایجه هنوز تصویب نشده است. از جمله عناوین آن عبارتند از: ساماندهی حیوانات زیانکار و وحشی، ساماندهی حیوانات اهلی، ساماندهی حیوانات ولگرد، ساماندهی حیوانات آزمایشگاهی و حیوان آزاری. به عقیده یک فعال محیط زیست تصویب لایحه حمایت از حیوانات در دولت می‌تواند یک حالت نمایشی داشته باشد اما میان تصویب قانون و اجرای آن فاصله زیاد است.

طرح صیانت از حقوق عامه در مقابل حیوانات مضر و خطرناک نیز شامل چند ماده است و قرار است این مواد را به کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی، تعزیرات الحاق نمایند. این طرح بسیار عجولانه و بدون در نظر گرفتن نظرات کارشناسی در مجلس مطرح شد. از همان ابتدا انتقادات بسیاری متوجه این طرح بوده است.

حقوق حیوانات در ادیان و اسلام

دین روش برخورد انسان را نسبت به جانوران نیز تحت تأثیر قرار می دهد. شریعت و کردار دینی در هر آیینی، به رفتار انسان ها در برابر دیگر جانداران سمت و سو می‌دهد و چنین چیزی می‌تواند اشکالی از احترام به حقوق جانوران را نیز شامل شود. در آیین ها و ادیان شرقی نظیر هندوئیسم آزار حیوانات و کشتن و خوردن گوشت آنها مجاز نیست.

ادیان ابراهیمی اگرچه حقوقی برای جانوران قائل می‌شوند، همواره جانوران را در مرتبه پایین‌تری از «وجود» نسبت به انسان ها قرار می‌دهند. در یهودیت، قربانی کردن جانوران اهلی همچون گاو و گوسفند برای رهایی دادن انسان از آلودگی گناهان انجام می‌شود و در زمینه ذبح قوانین ویژه‌ای در تورات ذکر شده‌اند. در متون مقدس آیین مسیحیت اگرچه اشاره مشخصی به رابطه میان انسان و جانداران دیگر نشده ‌است، برداشت های اولیه از این متون حاوی نوعی از «تسلط» انسان بر جانوران بوده اند که در طول تاریخ تمدن غرب باعث بی‌تفاوتی و گاه سوءاستفاده از جانوران شده‌است.

بر خلاف مسیحیت، رابطه میان انسان و جانوران در اسلام به روشنی بیان شده است. که از قرآن و رفتار پیامبر (ص) یعنی احادیث آشکار است. در اسلام، جانداران جز انسان دارای احساسات و علایق ویژه خود هستند و اگرچه جایگاه انسان به عنوان «خلیفه الله» بالاتر از آن ها گذاشته شده، از انسان ها خواسته شده تا مسئولانه این نقش خود را ایفا کنند.

در فقه اسلامی، قوانین ویژه‌ای برای رعایت اخلاق در برابر جانوران ذکر شده‌است. این قوانین شامل :

روش کشتن جانوران، عدم خشونت در هنگام ذبح، و رفتار اخلاقی با جانوران اهلی می‌شوند. سیره پیامبر در شکل‌گیری نگرش مسلمانان به حقوق جانوران نقش مهمی داشته است. بسیاری از قوانین فقهی اسلامی درباره این مسئله برآمده از آموزه های پیامبر در هنگام زندگیش هستند.

فقها برای حیوانات حقوقی قائل هستند: از جمله حق نفقه، حق محل سکنی، حق آزار ندیدن و زیاده از حد کار نکشیدن، حق تولید مثل و حق احترام. صاحب جواهر در بحث ودیعه مى نویسد: اگر مالک حیوان به شخصى که حیوان را به امانت گرفته بگوید به آن آب و علف نده پذیرش دستور او روا نیست و بر او آب و علف دادن حیوان واجب است. زیرا باید حق الله پاس داشته شود گرچه آدمى حق خود را فروافکنده است. بلکه اگر مالک از انجام وظیفه سرباززند و موضوع به حاکم بازگشت داده شود و وى به شخص امانت گیرنده دستور دهد: هزینه حیوان را از مال خود بپردازد او مى تواند [براى دریافت هزینه] به مالک رجوع کند.

عبدالله بن سنان از امام صادق نقل مى کند که فرمود:

هرگاه اهل خانه اى گوسفندى در اختیار گیرند خداوند روزى آن را به ایشان بدهد و در روزى شان بیفزاید و فقر و ندارى یک درجه از آنان دور شود… .

شهید ثانى در بحث اطعمه و اشربه کتاب مسالک مى نویسد: همان گونه که براى ماندگارى آدمى، هزینه کردن مال واجب است براى ماندگارى حیوان محترم نیز این کار واجب است. گرچه حیوان از آن دیگرى باشد… .

به گفته فقیهان اگر پیش شخصى مقدارى آب براى نوشیدن باشد و او بترسد که اگر با آن وضو بگیرد دچار تشنگى شود بر او واجب است تیمم کند و آب را صرف وضو نکند. صاحب جواهر پس از نقل این فتوا مى نویسد: اگر به تشنگى حیوانى که خونش محترم است نیز بترسد حکم همین است. گرچه آن حیوان سگ باشد.

شهید ثانى در بحث غصب مسالک مى نویسد:

اگر به وسیله نخ غصبى زخم حیوان محترمى بخیه شود آن حیوان از دو قسم بیرون نیست: خوراکى و غیر خوراکى. حکم قسم نخست حکم انسان است (به این معنى که اگر در آوردن نخ سبب تلف شدن یا بیمارى آن گردد از این کار باید خوددارى شود.) حیوان خوراکى نیز اگر از آنِ غیر غاصب باشد نخ بیرون آورده نمى شود زیرا روح حیوان احترام دارد.

حسن بن فضل طبرسى در مکارم الاخلاق از محاسن از امام صادق(ع) روایت مى کند: پلیدترین گناهان سه چیز است: کشتن حیوان، ندادن مهریه زن، نپرداختن دستمزد اجیر.

روایت شده از رسول خدا(ص) که آن حضرت فرمود:

در شب معراج بر آتش دوزخ اطلاع یافتم. در آن جا دیدم زنى عذاب مى شود. درباره او پرسیدم. گفته شد: سبب کیفر دیدن او این است که او گربه اى را بسته و به او آب و غذا نداده و نگذاشته روى زمین چیزى پیدا کند و بخورد تا این که مرده است. بدین سبب خدا او را کیفر مى دهد. و بر بهشت اطلاع یافتم. در آن جا زنی گناهکار را دیدم. درباره او پرسیدم. گفته شد: سبب پاداش وى این است که روزى گذرش به سگى افتاد که از شدت تشنگى زبانش بیرون افتاده بود. وى لباس خود را در چاه فرو برد آب آن را در گلوى سگ فشرد تا سیراب شد. بدین سبب خدا او را بخشید.

از امام صادق(ع) درباره کشتن پرستو یا اذیت کردن آن در حرم پرسیده شد فرمود:

مبادا کشته شود زیرا من همراه على بن حسین(ع) بودم آن حضرت دید من این پرنده را اذیت مى کنم فرمود: پسرکم. این پرندگان را نکش و به آنها آزار نرسان. زیرا آنها به هیچ کس آزار نمى رسانند. در این روایت پرسش راوى تنها از حکم کشتن یا اذیت کردن پرستو در حرم است. ولى پاسخ حضرت غیر حرم را نیز دربرمى گیرد. همچنین از علت آوردن حضرت در ذیل روایت برداشت مى کنیم کشتن هر حیوان بى آزارى نکوهیده است. همچنین رسول خدا فرموده اند که اگر قصد کشتن حیوان یا حشره آزار رسان را دارید او را سریع و بدون زجر بکشید. ایشان آتش زدن کندوی زنبور را مجاز ندانسته اند.

امام صادق(ع) از پدرانش نقل مى فرماید:

پیامبر(ص) فرمود: بر صاحب حیوان است نگهداشت امورى را درباره حیوان خود. هرگاه فرود مى آید نخست آن را علف دهد و هرگاه گذرش به آب مى افتد آب را بر حیوان عرضه کند.

قطارى از شتران امام صادق(ع) مى گذشت. چشم آن حضرت به شترى افتاد [که بر اثر بار سنگین] کج شده بود. حضرت خطاب به غلامى که عهده دار کار آنها بود فرمود: اى غلام. به این شتر عدالت روا بدار که خداوند عدالت را دوست دارد.

امام صادق(ع) مى فرماید: پدرش امام باقر(ع) عقیم سازى چارپایان و به جان هم انداختن آنها را ناپسند مى دانست.

امیرالمؤمنین(ع) فرمود:

پیامبر(ص) فرمود: سه نفر در ردیف هم بر یک حیوان سوار نشوند. زیرا [در این صورت] یکى از ایشان از رحمت خدا به دور خواهد بود.

با على بن حسین(ع) به سفر حج مى رفتم. شتر ایشان در راه رفتن کندى کرد. حضرت با چوب دستى به آن حیوان اشاره کرد. سپس فرمود: اگر قصاص در کار نبود [او را مى زدم] و دست خود را از او برگرداند.

علامه حلى در کتاب مختلف به نقل از عمار بن موسى و او از امام صادق(ع) نقل مى کند: فضله پرستو اشکال ندارد. این پرنده قابل خوردن است اگرچه این کار ناپسند است. زیرا آن پرنده به تو پناه آورده و در منزلت جاى گرفته. هر پرنده اى به تو پناه آورد به او پناه ده.

از جمله حقوقى که امام صادق(ع) براى حیوان برمى شمارد که :

باید صاحب حیوان آن را پاس بدارد این است که وى پشت حیوان خود را مجلس گفت وگو قرار ندهد. به نظر مى رسد این سخن حضرت در ردّ و نکوهیده دانستن کار کسانى بوده است که با خیال آسوده و بى توجه به خستگى حیوان بر پشت آن مى نشسته و به گفت وگوهاى دراز و گاه بیهوده مى پرداخته اند.

همانطور که ملاحظه شد در سیره زندگی پیامبر، امامان و فقها به حقوق حیوانات توجه ویژه ای شده است. بنابراین شایسته است در پرتو تعالیم اسلامی قوانین بهتر و کارآمدتری برای حفظ حقوق حیوانات تدوین شده و با دقت اجرا شود.